/George Novack/
Liria, domosdoshmëria dhe morali
Sipas mbështetësve, merita sipërore e ekzistencializmit është kapaciteti për të shpjeguar dhe mbrojtur lirinë njerëzore. Ekzistencializmi është superior ndaj marksizmit, pretendojnë ata, sepse nuk e nënshtron jetën njerëzore ndaj determinizmit, i cili na privon nga zgjedhjet e vetëdijshme dhe përgjegjësia morale për veprimet tona.
Problemi i lirisë dhe domosdoshmërisë buron nga aspekte në dukje kontradiktore të vetë jetës. Shkenca na mëson, ndërsa praktika e konfirmon që natyra dhe shoqëria zotërojnë rregullsi të cilat shprehen në ligje. Në të njëjtën kohë, njerëzit qëllimisht zgjedhin mes mundësive të ndryshme të veprimit. Atëherë, si mund të bashkekzistojë determinizmi universal me lirinë e të zgjedhurit?
Ekzistencialistët e zgjidhin këtë nyje gordiane duke e privuar determinizmin nga çdo ndikueshmëri mbi qeniet njerëzore. Jonjerëzorja mund t’i nënshtrohet shkakësisë objektive, por një person nuk mund të reduktohet në statusin e një sendi. Të jesh njeri do të thotë të jesh tërësisht i lirë ose, e thënë ndryshe, tërësisht vetëvendosës nëpërmjet akteve të njëpasnjëshme të vullnetit. Kur të detyruar nga rrethanat objektive kryejmë një veprim në kundërshti me vullnetin tonë të lirë, nuk po sillemi si qenie njerëzore, por si makineri. Vetëm nëpërmjet shkëputjes së vetes nga situata e dhënë mund të vendosim lirisht mbi karakterin dhe rrjedhën e jetëve tona.
Marksizmi e tejkalon antitezën mes determinizmit shkencor dhe zgjedhjes njerëzore në një mënyrë krejtësisht të ndryshme. Njerëzimi bëhet vërtet i lirë duke zbuluar dhe kuptuar ligjet e natyrës, shoqërisë dhe mendimit. Qëllimet tona bëhen efektive deri në shkallën që njohuria e verifikuar shkencore mundëson të kontrollojmë dhe ndryshojmë botën rreth nesh. Kërkesa ekzistencialiste për liri personale absolute nuk përkon me asgjë të vërtetë ose potencialisht të realizueshme. Njerëzit duhet të veprojnë nën kufizimet e kushteve të jetës së tyre dhe nuk munden thjesht t’i hedhin poshtë këto kushte si pesha të tepërta dhe rastësore.
Aktiviteti njerëzor është një sintezë e pabarabartë midis determinizmit të jashtëm dhe vetëvendosjes njerëzore. Njerëzit reagojnë ndërgjegjshëm dhe vendosshmërisht ndaj mjedisit të tyre dhe veprojnë për të ndryshuar aspekte të caktuara të tij. Masa e kontrollit të ushtruar nga komponentët objektivë dhe subjektivë të procesit rastësor, ndryshon dhe zhvillohet në përputhje me ndikimin tonë mbi natyrën dhe shoqërinë. Historia ka avancuar bindshëm dhe ndjeshëm drejt lirisë madhore, drejt një rritjeje në aftësinë tonë për të vendosur dhe drejtuar një numër gjithnjë e më të madh veprimtarish.
Ekzistencialistët e shohin determinizmin si armik të regjur të njerëzimit dhe aspiratave të tij. Në të vërtetë determinizmi mund të shfaqë fytyrë miqësore ose armiqësore para nesh, në varësi të rrethanave të dhëna. Njerëzit janë të lirë në këtë shekull për të udhëtuar mes atmosferës për herë të parë duke lënë pas planetin. Diçka e tillë u arrit duke zbuluar principet e aerodinamikës dhe shtytjes, dhe më pas duke i vënë në përdorim për të ndërtuar instrumentet e nevojshme për fluturim. Duke krijuar mjetet e fluturimit, njerëzimi ka arritur ta përdorë determinizmin e botës materiale në të mirë të vetes, dhe jo e kundërta.
E njëjta e vërtetë vlen edhe për determinizmin shoqëror. Njerëzit kanë arritur të pasurojnë lirinë e tyre jo duke refuzuar dhe injoruar determinantët e historisë, por duke i pranuar ata dhe duke vepruar në përputhje me kërkesat e tyre. Amerikanët fituan dhe zgjeruan liritë duke kuptuar nevojën për zhdukjen e mbisundimit britanik dhe skllavërisë në Jug, atëherë kur progresit kombëtar i nevojiteshin të tilla vepra revolucionare.
Larg nga të qenit të kundërta me lirinë, siç mendojnë ekzistencialistët, domosdoshmëritë natyrore dhe shoqërore janë bazat e nevojshme mbi të cilat ndërtohen të gjitha liritë tona.
Ekzistencialistët, megjithatë, janë më të shqetësuar me dilemat e ngushta të përgjegjësisë vetjake sesa me problemin më të gjerë të ndërveprimit midis lirisë dhe domosdoshmërisë në evoluimin shoqëror dhe historik. Si ekzistencializmi ashtu dhe marksizmi bien dakord që sjellja e njeriut duhet gjykuar dhe rregulluar sipas standardeve relative njerëzore. Ne jemi përgjegjës vetëm ndaj dhe për veten, dhe nuk kemi të drejtën të justifikojmë ose shenjtërojmë veprimet tona duke pasur si referencë burime të mbinatyrshme.
Po cilat janë atëherë bazat e moralit? Nga burojnë standardet tona mbi të mirën dhe të keqen? Etika e ekzistencializmit është në mënyrë të pakompromis libertariane. Ne krijojmë si veten ashtu dhe moralin nëpërmjet zgjedhjeve tona thellësisht të pandikuara. Liria autentike e manifeston vetveten në përzgjedhjen e pashkak ndërmjet alternativave të mundshme dhe e plotëson veten në adoptimin e qëllimshëm të grumbullit të vlerave të individit.
Teoria marksiste e moralit nuk bazohet mbi paaftësinë e lindur të individit për të bërë zgjedhje të pakushtëzuara dhe të pamotivuara, por mbi konsiderata historike dhe shoqërore. Pozicioni i marksistëve mund të përmblidhet si vijon:
1. Morali ka bazë objektive të gjendur në kushtet, marrëdhëniet, nevojat dhe zhvillimin e shoqërisë. Karakteri i tij racional përftohet nga përkimi i realiteteve të dhëna historike dhe kuptimit të domosdoshmërive specifike shoqërore.
2. Morali ka përmbajtje të rrjedhshme dhe karakter relativ, të kushtëzuar nga ndryshimet në rrethanat shoqërore.
3. Në qytetërimin e deritanishëm, morali merr pashmangshmërisht karakter klasor.
4. Standardet absolute të gjykimit dhe sjelljes së moralshme nuk ekzistojnë. Sjelljet njerëzore nuk janë të këqija ose të mira, të lavdërueshme ose të padrejta në vetvete. Të gjitha kodet e moralit dhe sjelljes duhet të vlerësohen duke iu referuar kushteve mbizotëruese dhe nevojave konkrete shoqërore, interesit klasor dhe qëllimeve historike të cilave u shërbejnë.
Teoritë rivale mbi moralin testohen në raste të cilat shfaqin linja konfliktuale veprimi. Veprat letrare dhe filozofike të ekzistencialistëve përqendrohen në situata të tilla “ose/ose“ (përjashtimore të njëra-tjetrës). Të pranosh zotin, ose ta refuzosh. T’i bashkohesh njërës anë në vend të tjetrës. Të tradhtosh, ose të mbesësh besnik kundrejt shokëve të luftës. Të jetosh, ose të vdesësh.
Ekzistencializmi këmbëngul se nuk mund të ketë rrethana të mjaftueshme dhe bindëse brenda vetë situatës, marrëdhënies së individit me të, ose karakterit të personit për të përcaktuar njërën përmbi alternativat e tjera që përjashtojnë njëra-tjetrën. Njerëzit, shkruan Sartre-i, janë qeniet nëpërmjet së cilave hiçi përqafon botën. Kjo fuqi e mohimit shprehet forcërisht në lirinë tonë të përsosur për të bërë si duam në kundërshti me gjithë rrethanat e jashtme. Ushtrimi i të ndërgjegjshmes së plotë, preferenca e zgjedhjes e dallon njeriun nga kafsha dhe një njeri nga tjetri. “Nëpërmjet zgjedhjeve të tyre, do të njohim vetë ata.“
Materialistët historikë përgjigjen se ndërkohë që ne bëjmë zgjedhje në situata të cilat mundësojnë alternativat reale – që është thelbi i moralit personal – këto vendime nuk merren në boshllëk. Të ndash mendjen mbi mundësitë e një situate konfuze e konfliktuale, është vetëm pjesë përbërëse e procesit total të të vepruarit moralisht.
Aktet e vullnetit janë të lidhura në një zinxhir ngjarjesh, me fillesë në kushtet objektive dhe me fund pasojat e tilla. Situata e dhënë, karakteri personal, motivacioni, vendimet, veprimet dhe rezultatet formojnë një vazhdimësi fazash të lidhura sipas një ligjësie objektive, të cilat ushqejnë njëra-tjetrën. Veçantia e zgjedhjes individuale nuk konsiston në vetëmjaftueshmërinë e saj ose izolimin nga marrëdhëniet esenciale shoqërore me faktet e tjera, por në dhënien e kontributit mbi aprovimin ose kundërshtinë, bashkëpunimin ose rezistencën kundrejt këtyre marrëdhënieve.
Ekzistencialistët mohojnë çdo lidhje rastësore mes aktit psikologjik të zgjedhjes dhe rrethanave në të cilat ndodh diçka e tillë.
Ata e zhveshin momentin e zgjedhjes personale nga gjithçka që e ndjek dhe e pason, nga kushtet objektive, motivacionet dhe pasojat e veprimit njerëzor. Megjithatë, nuk ekziston asnjë provë empirike se zgjedhja ndodh e veçuar dhe e pandikuar nga totaliteti i kushteve konkurruese; ky është veçse një supozim metafizik.
Në të vërtetë, fuqia e zgjedhjes është larg nga të qenit e pakufishme. Një shumësi faktorësh shoqërorë, historikë dhe biografikë marrin pjesë në procesin e determinimit moral. Mundësitë reale të qasshme nga njeriu janë të kushtëzuara nga historia e natyrës dhe shoqërisë, nga forcat që operojnë në një situatë partikulare dhe prirjet e zhvillimit të tyre. Të gjitha këto mundësojnë kritere objektive nëpërmjet të cilave mund të kuptohet përpara momentit të zgjedhjes nëse një alternativë është më e preferuar se një tjetër, ose pas zgjedhjes, pavarësisht se jo e paracaktuar, nga eksperiencat e mëparshme dhe lidhjet ekzistuese për të zgjedhur njërën rrugë krahasimisht me tjetrën. Përndryshe, sjellja njerëzore do të ishte tërësisht e paparashikueshme.
E mira madhore në shkallën krahasimore ekzistencialiste të vlerave është sinqeriteti personal, i cili certifikohet nga përkushtimi ndaj një objekti besimi, ky i fundit i zgjedhur lirisht. Kjo veti psikologjike, e cila konsiderohet si manifestimi më i fuqishëm i lirisë, është principi i vetëm i vlefshmërisë morale. Ndjenjat e individit autonom përcaktojnë të mirën dhe të keqen në çdo rast të dhënë.
Marksistët i shohin veprimet si të mira ose të këqija jo sipas qëllimeve ose emocioneve të agjentëve, por nga pajtueshmëria me nevojat shoqërore dhe klasore në shërbim të qëllimeve të tyre historike. Këto konsiderohen si të justifikueshme ose jo në varësi të shkallës që ndihmojnë ose pengojnë përparimin drejt qëllimit të socializmit. Veprat e mira duhet të gjykohen nga pasojat e tyre. Për t’u konsideruar të tilla, ato duhet të ndihmojnë në rritjen e sundimit tonë mbi natyrën dhe zhdukjen e të këqijave shoqërore.
Fati i njerëzimit
Ndërdyshja e ekzistencializmit është e shprehur qartazi më shumë se kudo në këndvështrimin mbi fatin njerëzor. Ekzistencializmi është njëkohësisht filozofi e dëshpërimit të pamasë dhe një përpjekje rraskapitëse për ta tejkaluar atë. Kjo filozofi lëkundet midis këtyre skajeve të kundërta. Në njërin krah qëndrojnë personazhet kryesore në veprën “Duke pritur Godonë”, një klasike e teatrit ekzistencialist. Ata presin e presin, por asgjë përmbajtësore nuk ndodh, asgjë nuk ndryshon, askush nuk vjen. Pritshmëritë e tyre vazhdimisht zhbëhen dhe ata vetë zhyten në kotësinë e një ekzistence boshe, të destinuar të shtrihet përgjithnjë në kohë në mungesë të shpresës dhe ndihmesës.
Po shumica e shkrimtarëve dhe mendimtarëve të kësaj shkolle nuk mund të mbesin në apatinë përsëritëse dhe inercinë e dramatizuar nga Samuel Beckett-i. Fundet e tij janë pikënisja e tyre. Pas vështrimit të së keqes në fytyrë, ata sfidojnë absurditetin tragjik të ekzistencës. Merleau-Ponty bën dallimin midis ekzistencializmit “të gabuar”, i cili kridhet në negativizëm të kulluar, dhe ekzistencializmit “të drejtë”, i cili përpiqet ta projektojë veten përtej dëshpërimit. Camus-ja e sheh revoltën karshi nihilizmit si bazat e gjithçkaje sadopak të vlefshme.
SHENJA e lirisë, thotë Sartre-i, është refuzimi i ndërgjegjshëm për t’iu nënshtruar cilitdo kushtëzimi të JASHTËM gjatë jetës. Personi autentik do të kalojë nga mohimi total drejt vetëkonfirmimit në veprim, nga të thënët “JO”, në të kundërt. Individët e formojnë mirëfilli veten duke rezistuar kundrejt “praktiko-inertit” rreth tyre dhe tejkalimit të situatës të dhënë nëpërmjet përfshirjes në një sipërmarrje, kauzë apo të ardhme karakteristike.
Ekzistencialistët ndjekin rrugë divergjente jashtë kushtit fillestar njerëzor të lemerishëm. Besimtarët, si puna e Kierkegaard-it, Gabriel Marcel-it, Martin Buber-it, Paul Tillich-it, përpiqen të gjejnë zotin. Jobesimtarët rreken të gjejnë një zgjidhje, një transcendencë të kësaj bote. Kjo sipërmarrje ka bërë që më radikalët mes tyre të hedhin sytë drejt betejës revolucionare të masave punëtore. Siç vë në dukje me mendjemprehtësi Julian Symons-i, për ta më mirë dotë ishte të “prisnin për Lefty-n”, se të ishin “duke pritur për Godonë”.
E megjithatë, ata nuk mund ta shkrijnë tërësisht vetveten me qëllimet e cilësdo lëvizje për shkak të qëndrimit të tyre mbi ambiguitetin absolut dhe të pakalueshëm të gjithçkaje. Ekzistencializmi mbetet në thelb një besim frustrimi në mes të përmbushjes. Suksesi më brilant shndërrohet në dështim, njëlloj si qymyri në hi. Hedhja e hapit të rrezikshëm, nga ajo “çfarë është” në atë që “do të duhej të ishte”, pashmangshmërisht mbetet i parealizueshëm. Për Camus-në cilido akt rebelimi kundrejt shtypjes është i justifikueshëm në vetvete, por përsëri sjell në jetë një tjetër formë nënshtrimi. Për Sartre-in, akti i transcendencës mohon veten dhe gjatë vetë procesit të materializmit, fillon shuhet dhe vdes. Ky proces duhet të pasohet nga përpjekja e revoltave të reja kreative – të cilat përsëri nuk do e përmbushin qëllimin e tyre.
Kësisoj, ne kemi uri, por kurrë nuk ngopemi. Kërkojmë lëndë ushqyese dhe marrim gurë. Rruga më premtuese përfundon në një rrugicë të verbër. Jeta nuk është thjesht një risk; në fund është një mashtrim. Ne jemi pre e limiteve të kohëve tona, historisë dhe vdekjes, çka asgjëson shpresat tona më të shtrenjta. “Pengjet e pluhurit tonë të inatosur dhe krenar vijnë nga përjetësia, dhe si të tilla nuk mund të dështojnë.” Ndërsa qeniet njerëzore i pret gjithnjë i njëjti fat.
Sartre-i e ka mishëruar këtë pesimizëm të gdhendur në zemër të ekzistencializmit në të famshmin aforizëm nga Qenia dhe Hiçi: “Njeriu është një pasion i padobishëm.” Një humanizëm i tillë i zymtë, në të cilin çdo sipërmarrje detyrimisht shndërrohet në kauzë të humbur, mund të stimulojë shpërdorim të vrullshëm energjetik në përpjekjen shoqërore. Por pritshmëria që disfata pret heshturazi, shpërndan skepticizëm dhe e gjymton vendosmërinë në çdo hap të individit të përçarë së brendshmi.
Iracionalizmi pesimist i ekzistencializmit përplaset ballazi me temperamentin militant të marksizmit, i cili shprehet i sigurt për ngadhënjimin e njerëzimit përmbi të gjitha pengesat. Për marksistët, njerëzimi mbi të gjitha është prodhuesi kreativ i cili ka arritur nëpërmjet përpjekjeve titanike të lartësojë vetveten nga ekzistenca kafshërore drejt kohëve atomike – dhe ende gjendet në fillesat e veprimtarisë autentike njerëzore.
Besimi në racionalitetin e evoluimit shoqëror dhe domosdoshmërisë së revolucionit socialist për të shënjuar fazën e ardhshme të progresit njerëzor është burimi teorik i optimizmit i cili përshkon socializmin shkencor. Marksizmi vë në dukje arritjet historike të regjistruara gjatë lartësimit të njerëzimit gjatë miliona viteve të kaluara dhe të trupëzuara në dijen e akumuluar, aftësitë dhe përvetësimin e kulturës së botës si prova të prekshme të vlerës së punës njerëzore dhe si një zotim për të ardhmen.
Përpjekjet e paepura për një jetë më të mirë mes të shtypurve, “të mjerëve të tokës”, roli qendror i punëtorëve të industrisë në ekonominë moderne, sukseset e eksperimenteve të para në pronën e shtetëzuar dhe ekonominë e planifikuar edhe në kushte tmerrësisht të pafavorshme u japin marksistëve besimin e nevojshëm se edhe problematikat më madhore të kohëve tona janë të zgjidhshme përmes metodave të revolucionit proletar dhe rindërtimit socialist.
Njëlloj si në të shkuarën, shumë të papritura, hapa pas, zhgënjime dhe devijime do të hasen rrugës. Të gjitha këto janë pjesë e çmimit të nevojshëm, si rrjedhojë e faktit që duhet të ngjitemi e ndonjëherë zvarritemi përpara, pa ndihmën e askujt përveç përpjekjeve tona të përbashkëta. Megjithatë çdo revolucion madhështor, qoftë ky shoqëror apo politik, e ka lartësuar dhe fuqizuar njerëzimin, pavarësisht dhimbjeve dhe çmagjepsjeve që e shoqërojnë. Agonitë e lindjes dhe vështirësitë e zhvillimit të tyre kanë vlejtur kur shohim se ç’ka krijuar historia.
Tëhuajësimi në shoqëritë moderne
Përse ditët e sotme shumë njerëz mendojnë se forcat madhore që qeverisin jetët e tyre janë armiqësore, të padepërtueshme dhe përtej kapacitetit të tyre për t’i kuptuar apo ndryshuar? Nga buron kjo gjendje pafuqie dhe çfarë mund të bëhet për ta zhdukur atë? Mosdakordësia mbi shkaqet dhe kurën e tëhuajësimit në shoqëritë moderne përbën një pikë ndarëse të pakapërcyeshme midis dy filozofive.
Si ekzistencializmi ashtu dhe marksizmi e kuptojnë se njerëzit janë dehumanizuar nga tëhuajësimi që vuajnë në kohën e tanishme. Ky i fundit është shprehi e faktit që krijesat e mendjes dhe duarve të njerëzve mbisundojnë krijuesit e tyre. Viktimat e kësaj robërie zhvishen nga cilësitë e vetëvendosjes dhe ndërgjegjes, të cilat e lartësojnë njeriun përmbi ekzistencën kafshërore.
Për ekzistencialistët, tëhuajësimi njerëzor nuk ka fillim e as fund. Si i tillë, nuk është një fenomen historik, por fat i parashkruar metafizik. Është një aspekt i kamotshëm dhe i pashkatërrueshëm i ekzistencës njerëzore, kuintesenca e “natyrës njerëzore”. Qenia e lirë dhe e ndërgjegjshme është në mënyrë të pakapërcyeshme e largët nga bota në të cilën jemi hedhur. Pavarësisht se në të mund të ndërkallim kuptim, vlerë apo dobishmëri, të gjitha këto nuk e ndryshojnë cilësisht natyrën e saj absurde dhe të huaj.
Po ashtu armiqësia është pjesë përbërëse e strukturës së ndërveprimit personal. Bota, kuptimin e së cilës e krijoj unë, ndryshon nga bota e të tjerëve rreth meje. Kjo shkakton mosmarrëveshje të vazhdueshme midis meje dhe njerëzve të tjerë, të cilët përpiqen të imponohen me këndvështrimet e tyre, të zhbëjnë ekzistencën time autentike dhe të devijojnë nevojat dhe qëllimet e tyre për t’u shërbyer qëllimeve të tyre të huaja.
Në fund, individët janë në gjendje parehatie edhe me veten e tyre. Qenia jonë e brendshme është vazhdimisht e palumtur si pasojë e tensionit të përjetshëm, të shkaktuar nga impulset dhe dëshirat konfliktuale. Synimet që i vendosim vetes nuk realizohen, ose përfundojnë në diçka krejt tjetër nga çka prisnim ose dëshironim.
Meqenëse zanafillat e tëhuajësimit nuk mund të çrrënjosen, ne nuk mund të bëjmë asgjë tjetër përveçse të përballemi me to duke i vështruar qartazi dhe ta durojmë stoikisht këtë gjendje zymtësie, duke u përpjekur të bashkëjetojmë me të sa më mirë të mundemi. Të gjitha mënyrat e larmishme nëpërmjet të cilave ekzistencialistët përpiqen të kapërcejnë fatin e tyre – feja, krijimtaria artistike, punët e mira, liberalizmi, revolucioni shoqëror – janë, sipas vetë fjalëve të tyre, vetëm mënyra kalimtare, përkohësisht qetësuese dhe sipërfaqësore. Këto e bëjnë jetën të tolerueshme dhe i japin kuptim, por nuk munden t’i japin fund tëhuajësimit. Njerëzit e lirë janë të detyruar ta tejkalojnë tëhuajsimin e tyre në mënyrat më të përshtatshme për ta – konkretisht nëpërmjet lavdisë së tyre. Por përpjekjet e tyre gjithnjë janë të kota – e tillë është melankolia e fatit të tyre.
Në metafizikën ekzistencialiste tëhuajësimi luan të njëjtin rol me rënien e Adamit nga “hiri” në teologjinë e krishterë. Është i barasvlershmi i “mëkatit origjinal”. Ashtu si Jehovai përzuri çiftin mëkatar nga parajsa dhe dënoi pasardhësit e tyre me vuajtje dhe mëkate në tokë e përjetësisht përtej saj, edhe nëpërmjet fatalitetit të ekzistencës sonë njerëzore ne jemi përgjithnjë dhe pashmangshmërisht të veçuar nga të ngjashmit me ne dhe të izoluar brenda vetes. Arratisja ose shpëtimi prej tëhuajësimit nuk ekzistojnë.
Në vend së të drejtojë kah një rrugëdalje përtej tëhuajësimit, ekzistencializmi e sheh këtë të fundit si themelin absolut të jetës njerëzore, duke e riprodhuar dhe justifikuar atë në terma metafizikë.
Ndërkaq marksizmi paraqet një analizë historike dhe materialiste mbi tëhuajësimin. Ai është produkt i impotencës sonë karshi forcave të natyrës dhe shoqërisë, dhe njëkohësisht i paditurisë sonë mbi ligjet e veprimtarisë së tyre. Tëhuajësimi zvogëlohet njëtrajtësisht në përputhje me shkallën e rritjes së fuqisë sonë mbi natyrën dhe marrëdhëniet shoqërore, me njohjen tonë shkencore të proceseve të zhvillimit të tyre.
Idhujtaria e magjive dhe fesë nëpërmjet së cilave njerëzit u gjunjëzohen qenieve të mbinatyrshme, krijesa të imagjinatës njerëzore, është forma më primitive e tëhuajësimit. Por tëhuajësimi specifik i qytetërimeve nuk bazohet mbi gjunjëzimin ndaj natyrës, por mbi gjunjëzimin ndaj të tjerëve nëpërmjet shfrytëzimit të punës.
Ky tip tëhuajësimi daton në një pikë të lartë zhvillimore të ndarjes së punës dhe çarjes së shoqërisë në klasa antagoniste. Të privuar nga kushtet e prodhimit, shumësia e prodhuesve humbet kontrollin mbi jetët, liritë e tyre dhe mjetet e zhvillimit, të cilat gjenden nën mëshirën e forcave shoqërore armiqësore. Diçka e tillë dëshmohet qartazi gjatë skllavërisë, që ishte sistemi i parë i organizuar i punës së tëhuajtur. Tëhuajësimi i punës është thellësisht më kompleks dhe i rafinuar në kapitalizëm, ku ai gjen shprehjen e vet përfundimtare.
Punëtorët me mëditje janë të gjunjëzuar përpara forcave të jashtme të pakontrollueshme në çdo hap të ekonomisë kapitaliste. Në mungesë të parakushteve materiale të nevojshme të prodhimit, ata detyrohen të punojnë për pronarët e tyre. Edhe para se diçka e tillë të ndodhë fizikisht, punëtorët e dorëzojnë punën e tyre në duart e sipërmarrësit në këmbim të pagës mbizotëruese. Kushtet dhe kohëzgjatja e punës përcaktohen nga kapitalisti dhe ortakët e tij. Siç mund të dëshmojnë burra dhe gra në linjën e montimit, punëtorët degradohen në faktorë ndihmës të prodhimit. Në vend se të ushtrojnë kapacitet e tyre në mënyrë inteligjente, ata kushtëzohen në kryerjen e detyrave monotone dhe përsëritëse, të cilat e zvogëlojnë gradualisht fuqinë e tyre. Planifikimi, procesi dhe pikësynimi i prodhimit qëndrojnë para punëtorëve si fuqi armiqësore dhe të dëmshme.
Në fund të procesit të prodhimit industrial, produkti nuk u përket prodhuesve të tij, por kapitalistit që bleu aftësinë e tyre për punë. Produkti përfundon në treg për t’u shitur. Në treg shumësia e mallrave dhe parasë funksionon si një forcë e papërmbajtshme, të cilën edhe kapitalistët më të suksesshëm nuk mund ta kontrollojnë, teksa shfaqen luhatjet e ciklit të biznesit dhe krizat periodike.
Mbi të gjitha, konkurrueshmëria e kapitalizmit i rreshton klasat kundra njëra-tjetrës dhe prodhon egoizëm të shfrenuar dhe ndjekje të interesit vetjak. Pjesëtarët e shoqërisë borgjeze, pavarësisht statusit të tyre, janë të zhytur në një gjendje të vazhdueshme rivaliteti, në vend të solidaritetit komunitar.
Kësisoj tëhuajësimi brenda kapitalizmit buron nga marrëdhëniet kontradiktore të kësaj mënyre prodhimi, antagonizmit klasor dhe konkurrueshmërisë të shkaktuar nga kjo marrëdhënie. Ndarja e gjendur në themelet ekonomike të kapitalizmit shtrihet në të gjitha aspektet e jetës shoqërore. Diçka e tillë ndodh në përplasjen e interesave dhe botëkuptimit klasor në shkallë kombëtare e më gjerë, në kundërshtinë mes qeverive të mbisunduara nga monopolet dhe shumësisë së njerëzve, në përpjekjen e artistit kreativ kundrejt komercializmit, në kontrastin midis periferive dhe getove të metropoleve dhe apartamenteve e hoteleve luksoze, në nënshtrimin e shkencës ndaj militarizmit dhe në shumë mënyra të tjera. Shprehja më akute dhe mizore e këtij fenomeni gjendet në Amerikën e sotme, konkretisht largesa e theksuar mes afro-amerikanëve dhe të bardhëve.
Këto damka sakatojnë personalitetin njerëzor, dëmtojnë shëndetin dhe vulosin pamundësinë e lumturisë. Ato prodhojnë shumë nga çrregullimet emocionale dhe mendore, të cilat përbëjnë psikopatologjinë e përditshmërisë në shoqërinë lakmitare.
A mund të tejkalohet tëhuajësimi në shoqëritë moderne? Ekzistencialistët e mohojnë këtë. Marksistët përgjigjen se karakteristikat e të kaluarës barbare dhe të së tashmes shfrytëzuese mund të shkërmoqen duke revolucionarizuar strukturat e vjetruara shoqërore. Tani që gëzojmë superioritet mbi natyrën nëpërmjet shkencës dhe teknologjisë, hapi tjetër i madh do të duhet të jetë arritja e sundimit mbi forcat e verbra dhe anarkike në jetët tona. I vetmi agjent mjaftueshëm i fuqishëm dhe strategjikisht i mirëpozicionuar për të hedhur këtë hap të institucionalizimit të ndërgjegjes kolektive dhe kontrollit të saj përmbi jetën ekonomike dhe politike është puna e tëhuajtur, e trupëzuar në klasën punëtore industriale…
Domethënia e jetës dhe vdekjes
Mospajtimi midis dy këndvështrimeve shihet qartazi në qasjen mbi domethënien e jetës dhe vdekjes. Humanizmi tradicionalisht ka mbështetur vlerën sipërore të jetës në tokë përballë këmbënguljes fetare mbi vdekjen, ringjalljen dhe pavdekshmërinë. Për humanistët, vdekja duhet të përballet duke e bërë kohëzgjatjen e ekzistencës njerëzore sa më produktive dhe të gëzueshme të jetë e mundur.
Pavarësisht mosbesimit të tyre në hyjnoren, edhe ekzistencialistët jofetarë i brendësojnë këto vlera dhe e rivendosin faktin e vdekjes në pozicionin qendror që gëzon në teologjinë e krishterë dhe praktikat kishtare. Ngjashëm me një përsiatje mesjetare mbi vdekshmërinë, Karl Jasper-i thotë: “Të filozofosh do të thotë të mësosh të vdesësh.” Camus-ja këmbëngul në “Mitin e Sizifit” se vetëvrasja – në raport me pyetjen “A ia vlen të jetuarit? – është e vetmja çështje mirëfilli filozofike.
Heidegger-i e përkufizon jetën si një ekzistencë për vdekjen. “Kur qëndron pranë djepit të një të sapolinduri, vetëm një gjë mund të themi me siguri të plotë për të.” Ai duhet të vdesë.
Sipas ekzistencializmit, jeta e merr kuptimin e saj kryesor jo për shkak të qëllimeve dhe aktiviteteve, por vetëm kur dikush zgjohet përpara implikimeve të plota të dënimit dhe pamundësisë së tij. Pjesa më e madhe e njerëzve përpiqen t’i shmangen kësaj qartësie të tmerrshme nëpërmjet arratisjeve dhe burracakërisë. Qytetari i zakonshëm zhytet në aktivitetet e përditshme dhe kënaqësitë lehtësuese, artisti në punën kreative, filozofi në thurjen e rrjetave të mendimit. Të gjitha këto nuk janë gjë tjetër përpos diversione dhe iluzione, për aq kohë sa individi refuzon të përballet me ndërgjegje me asgjësimin eventual.
Vdekja është themeli i moralit dhe çlirimit sepse e detyron gjithsecilin prej nesh të vendosë nëse jeta ia vlen kohën e harxhuar dhe çfarë të bëjmë me të. Çdo akt zgjedhjeje morale është mirëfilli një çështje për jetë a vdekje. Të gjitha vlerat e krijuara lirisht grumbullohen në betejë përballë perspektivës gjithnjë e më të sigurt të vdekjes.
Heidegger-i deklaron se vdekja është e vetmja gjë që askush tjetër nuk mund ta realizojë për mua në vendin tim. Nëse e përqafojmë fundin tonë, të ekzistuarit për vdekjen, nëse e përvetësojmë dhe integrojmë vdekjen në totalitetin e ekzistencës sonë, vetëm kështu jeta merr kuptim. Nga ana tjetër, për Sartre-in vdekja është thjesht një faktor i jashtëm i pakuptimtë, një limit i papërbrendësueshëm dhe i pallogaritshëm në shumësinë e jetëve tona. Ndërgjegjësimi mbi vdekjen nuk është ajo që na bën njerëz. Diçka e tillë thjesht sa lartëson individualitetin tonë duke na mundësuar të zgjedhurit në kundërshti me vlerat konvencionale. “Zgjedhja që gjithsecili prej nesh bëri mbi jetën e tij ishte autentike sepse u bë duke vështruar në sy vdekjen”, shkruan ai.
Pra, sipas Heidegger-it, vdekja i jep jetës të gjithë kuptimin; për Sartre-in, e zhvesh jetën nga çdo i tillë. Këto vlerësime të kundërta tregojnë sa e vështirë është të sistematizosh një pozicion përbashkues midis vetë ekzistencialistëve. Po pavarësisht varietetit ekstrem në lidhje me këtë problem partikular, shoku tmerrues i njohjes dhe pranimit të vdekjes shtrihet kudo në reflektimet e tyre mbi domethënien dhe vlefshmërinë e jetës.
Qasja marksiste është më e afërt me rrymën qendrore të humanizmit. Ligji i parë i natyrës, ashtu si i dialektikës materialiste, është që gjithçka ka momentet dhe ngjarjet e saj, dhe më pas duhet të zhduket. Asgjë dhe askush nuk është imun ndaj këtij ligji. Proceset e jetës dhe vdekjes u shfaqën në këtë planet si rezultat i reaksioneve biokimike disa miliardë vjet më parë. Njerëzimi është produkti më i arrirë i këtij zhvillimi.
A vlen të jetohet jeta? Nëse po, si duhet pritur afrimi i pashmangshëm i vdekjes? Marksistët i përgjigjen pyetjes së parë me konfirmim ngazëllyes. Pavarësisht mundimeve rraskapitëse, trazirave dhe vuajtjeve si pasojë e eksperincës personale dhe shoqërore, jeta është vlera më e lartësuar e njerëzimit. Jo jeta siçështë, por jeta si njerëzim i çliruar. Qëllimi më madhor praktiko-moral i socializmit demokratik është tëpërmirësojë pa kufij cilësinë e jetës. Duke rritur fuqinë e njeriut mbi natyrën dhe njëkohësisht duke zvogëluar fuqinë e njeriut mbi të ngjashmin me veten, mund të realizohet një potencial i pamasë lumturie dhe kreativiteti nga brezi në brez.
Mundësia e vdekjes sonë dhe të tjerëve të dashur për ne shpesh shkakton dhimbje dhe trishtim. Një vajtim i tillë është ndjenjë normale mes njerëzve të qytetërimeve dhe është i dëmshëm vetëm kur del jashtë përmasave. Tmerri i vdekjes nuk është fakti primar dhe qendror i ekzistencës njerëzore, një shoqërues i përjetshëm i kushtit njerëzor siç pretendojnë ekzistencialistët nëpërmjet metafizikës. Tmerri ndaj vdekjes është një reagim psikologjik i kushtëzuar historikisht. Shumë prej shoqërive primitive nuk e provuan kurrë një ndjesi të tillë.
Preokupimi i tepërt me vdekjen u përket shoqërive të qytetërimit. Keqfunksionimi dhe konsumimi i shpejtuar i trupave tanë, pasiguritë e shumta, stresi, vuajtjet dhe tëhuajësimi në një shoqëri të udhëhequr nga krizat, të ndarë në klasa, e bëjnë jetën të vështirë dhe një barrë të rëndë. Në mënyrë paradoksale, pavarësisht frikës të tepruar nga vdekja, shumë njerëz dëshpërimisht presin krahëhapur fundin e një jete të tillë.
Lëvizja socialiste synon të transformojë dhe gradualisht zhdukë sjellje dhe ndjenja të tilla, duke ndryshuar kushtet materiale të jetës dhe punës për të gjithë. Riorganizimi i njerëzimit duhet të fillojë me transformimin e marrëdhënieve sociale nga antagoniste në bashkëpunuese, së bashku me potencialin e pamasë që diçka e tillë mbart në të mirë të jetës njerëzore. Por lëvizja nuk duhet ndalur këtu. Shkencëtarët e së ardhmes, së bashku me individët e ndërgjegjshëm do të munden të riformojnë aspektet fiziologjike të jetës dhe t’ia nënshtrojë këto të fundit kontrollit të arsyes dhe vullnetit. Biologjia dhe mjekësia do të lehtësojnë procesin e lindjes dhe të vonojnë në kohë ndodhjen e vdekjes. Tipi socio-biologjik i njeriut që do të vijë do të gëzojë një psikologji të re e cila, mes shumë të tjerash, do të mundësojë që njerëzit të mos kenë arsye t’i frikësohen vdekjes. Për aq kohë sa nuk mund të shmanget ose shtyhet përgjithnjë, fundi i jetës do të përshëndetet jo më si një gjëmë e frikshme, por si haraçi mirëkuptueshëm i kohës.
Zhvendosja ekzistencialiste e podiumit të vlerave nga jeta në drejtim të vdekjes reflekton njëkohësisht telashet e kohëve tona dhe një humbje të vitalitetit mes shpirtrave të ndjeshëm, të cilët kërkojnë dëshpërimisht triumfin mbi errësirën dhe forcat shkatërrimtare të një rendi shoqëror pervers. Nga ana tjetër, epshi për jetën, përfshirja e ndërgjegjshme në përpjekjen kolektive për një botë më të mirë dhe besimi i patundshëm në mundësitë reale të progresit të pamasë, karakterizojnë humanizmin klasor të marksistëve. Qëllimi i tij është ta bëjë jetën çfarë duhet dhe mund të jetë – një aventurë paqësore dhe ngazëllyese për të gjithë pjesëtarët e familjes njerëzore.
A mund të pajtohen ekzistencializmi dhe marksizmi?
A janë të pajtueshëm ekzistencializmi dhe marksizmi? Janë tërësisht të kundërt apo të përafërt mes vetes? A mund të sintetizohen dy filozofitë në të njëjtën njësi koherente?
Pjesa më e madhe e interpretuesve dhe ndjekësve të ekzistencializmit, veçanërisht ateistët mes tyre, nuk mendojnë se diçka e tillë mund të ndodhë. Ata e refuzojnë tërësisht marksizmin sepse, sipas tyre, dështon të kuptojë çka është aspekti më domethënës i ekzistencës: sovranitetin e subjektivitetit dhe dinjitetin e individit. Ekzistencialistët mendojnë se pikëpamja materialiste mbi historinë i redukton qeniet njerëzore në objekte; ndërsa praktika socialiste zhduk liritë personale.
Marksistët ortodoksë këmbëngulin me të njëjtën vendosmëri se filozofitë përkatëse kanë në përmbajtje shumë principe të papajtueshme, çka do ta pamundësonte bashkimin e tyre.
Mes dy qasjeve shtrihet një grup i larmishëm, të cilët mbështesin Sartre-in në pretendimin se dy filozofitë mund të ndërthuren në një aliazh të vetëm, duke përforcuar kështu njëra-tjetrën. Në Shtetet e Bashkuara sociologu psikanalitik i mirënjohur Erich Fromm është mbështetësi më i vendosur i tezës se ekzistencializmi dhe marksizmi janë substancialisht identikë. Në veprën Koncepti i Marksit mbi njeriun, ku parashtrohet interpretimi i Fromm-it mbi Marksin, ai pohon se mendimi i Marksit është humanisto-ekzistencialist. Fromm-it këto doktrina i duken identike meqë të dyja protestojnë kundër tëhuajësimit në shoqërinë moderne dhe kërkojnë mënyra për ta tejkaluar atë. “Filozofia e Marksit”, shkruan ai, “përbën një ekzistencializëm spiritualist në gjuhë shekullare dhe për shkak të këtij kësaj, cilësia spiritualiste qëndron në kundërshti me praktikën materialiste dhe filozofinë materialiste të maskuar lehtazi të kohëve tona. Qëllimi i Marksit, socializmi, bazuar në teorinë e tij mbi njeriun, është në thelb mesianizëm profetik, i shprehur në gjuhën e shek. XIX.”
Ky shndërrim i Marksit materialist në pararendës dhe predikues të ekzistencializmit është tipik për humanistët radikalë të të gjitha besimeve dhe qasjeve; Fromm-i është përfaqësuesi i tyre kryesor në Amerikë. Ata e lokalizojnë Marksin “e vërtetë” në të hershmet Dorëshkrime filozofike dhe ekonomike të 1844, i cili shënjon fazën tranzitore të zhvillimit të tij, në vend se ta gjejnë të vërtetin në përfundimet e mendimit të tij të pjekur. Sipas tyre, Marksi është keqinterpretuar në mënyrë të ngurtë si një ndjekës i dialektikës materialiste nga dishepujt e tij ortodoksë, nga Engelsi te Lenini – deri kur humanistët radikalë zbuluan se i vërteti ishte ekzistencialist etik.
Barasvlefshmëria që i atribuon Fromm-i dialektikës materialiste dhe ekzistencializmit është po aq e pabazuar sa deklarata e tij mahnitëse sipas së cilës “ateizmi i Marksit është forma më e avancuar e misticizmit racional.” Marksi ateist është po aq mistik sa ç’është ekzistencialist Marksi i socializmit shkencor.
Që kur socializmi u shndërrua në një lëvizje të fuqishme dhe marksizmi në ideologjinë e saj mbisunduese, janë bërë përpjekje për të zëvendësuar principet dialektike dhe materialiste të kësaj metode me baza të tjera teorike. Në kohëra dhe vende të ndryshme, kantizmi, idealizmi etik, pozitivizmi, pragmatizmi, tomizmi janë emëruar si zëvendësues. Asnjë prej këtyre zëvendësuesve të propozuar (ose kombinimet e tyre eklektike) nuk kanë provuar të jenë bindëse ose të zbatueshme. Sistemi marksist gëzon një strukturë tepër të integruar, që nga premisat logjike dhe filozofike deri te këndvështrimi i historisë dhe ekonomisë politike, prandaj nuk mund të copëtohet e të ngjitet nga e para me teori të tjera.
Ekzistencializmi sartrian është kandidati më i fundmë dhe njëkohësisht më popullori në këtë sipërmarrje. Gjasat që të rezultojë më i suksesshëm se pararendësit e tij duken të jenë tepër të vogla.
Ekzistencialistët pohojnë se akti më i sinqertë dhe përgjegjësia më tragjike e individit është domosdoshmëria e të zgjedhurit mes alternativave torturuese dhe të pranuarit e pasojave. Sartre-i tregohet i kujdesshëm të pohojë diçka të tillë në filozofinë e tij. Konfrontimi i ekzistencializmit me dialektikën materialiste është një rast autentik i qasjes “ose-ose”. Të kundërtat përplasen në pothuajse çdo pikë në çështjet kryesore të filozofisë, sociologjisë, moralit dhe politikës. E thënë thjesht, një përpjekje për të bashkuar të kundërtat në këtë rast është e kotë.
Megjithatë kjo nuk i ka penguar dhe nuk do t’i pengojë në vazhdim ekzistencialistët radikalë dhe socialistët eklektikë në përpjekjen e tyre për të gjetur paqen mes dy filozofive. Polemika mes filozofëve të ekzistencës dhe atyre të dialektikës materialiste, e po ashtu e atyre që i përziejnë të dyja, është shtrirë qëndrueshëm gjatë dy dekadave të fundit dhe duket larg së përfunduari.
Urdhëresa e parë e ekzistencializmit thuhet të jetë: “Ji vetvetja!” Diçka e tillë nuk është medoemos e keqe në vetvete, dhe do të duhej të aplikohej në mënyrë po aq strikte për filozofitë dhe për personalitetin. Kësisoj ekzistencializmi le të jetë çka është në të vërtetë – produkt ideologjik i liberalizmit dhe individualizmit – dhe të mos pretendohet se është diçka tjetër. Marksizmi le të jetë çka duhet të jetë: materializëm dialektik që është shprehja shkencore dhe udhërrëfyesi praktik i revolucionit socialist të masave punëtore.
Ngjashëm, le të mos përzihen dhe ngatërrohen mes tyre. Mospërputhja e tyre përmbajtësore mund të prodhojë vetëm krijesa pa jetë, qoftë në filozofi apo politikë.
E përktheu Frenklin Elini
Marrë nga libri “Të kuptuarit e historisë” i George Novack-ut, botuar më 1968.
Pjesën e parë të këtij artikulli mund ta lexoni këtu.
Imazhi: Franz Stuck, Sizifi (1920)
