/Klodi Leka/
E diel. Kemi vendosur të nisemi për Rrëshen. Për të ndërtuar një dokumentar. Një dokumentar pa karlliqet absurdoekzistencialistopostmoderne dhe me vetëm gjashtë mijë lekë të vjetra buxhet. Një dokumentar për ata që s’ekzistojnë, që “sfidojnë” ligjet e gravitetit herë duke rënë si kokrra molle nga lartësitë e rrokaqiejve dhe herë tjera duke iu rënë mali mbi krye: për nëntokën, për punëtorët. Rrugës vërejmë sesi gjatë një aksi jo të vogël të veriut rreshtohen njëra pas tjetrës ndërtesat e lodhura të industrializmit enverist, që mezi mbahen në këmbë (mbase nga hekuri dhe betoni i fortë), rënia e të cilave hera-herës shkakton zhurma tronditëse për shoqërinë tonë, kryesisht kur nën vete zënë piskamat e hekurmbledhësve romë. Magazinat e mëdha të Mamurrasit duken që larg. Edhe uzinat e superfostatit në Laç. Miloti gumëzhinte nga tregu tradicional i të dielës. Në Rubik, gërmadhat e industrisë së dikurshme, tashmë të rrënuara, mbartin ende shumëmëshumë madhështi se qyteza e atyre pak banorëve të harruar. Ecim, vazhdojmë të ecim, dhe ngrehinat e shformuara çuditshëm në mjerimin e tyre ngrihen prej hiçit në bebet e syve tanë. Ultësira Perëndimore e tokëbukës është betonizuar pothuaj e gjitha. “Objekt i privatizimit nga Fondi Monetar Ndërkombetar në bashkëpunim me Bankën Botërore dhe autoritetet institucionale shqiptare u caktua territori, industria shtetërore dhe shërbimet e tjera sociale. Me kushtin paraprak, privatizim masiv dhe sa më të shpejtë” mu ndërmend nënvizimi i mbrëmshëm mbi raportin e privatizimeve neoliberale në Shqipëri, të mezigjetur diku skutave të Bankës Kombëtare, i vetmi pasqyrim statistikor i çindustrializimit dashakeq dhe t’paarsyeshëm të vendit. “Atëbotë – vazhdova – Milton Fridmani zu të çirrej “privatizoni, privatizoni, privatizoni, pa nevojën për shtetndërtim”, dhe pse vetëm pak kohë më pas, ky filozof monist kërkoi ndjesë për dështimin e hipotezës së tij. Tashmë që e gjithë Evropa juglindore qe zhveshur kokë e këmbë nga mafia dhe oligarkia! A mund të falet Fridmani? Rrësheni u shfaq përballë nesh, porsi koketë e kulturuar që veç nami i ka mbetur i tillë. Si në çdo qytetth tjetër, xhep i palëvizshëm territorial, zhytur në ndejë dhe përditshmëri periferike. Dhjetëra të rinj popullojnë kafenetë e rreshtuara shëtitores. Pa punë, dhe pa dashur t’i futem “pa”-ve, pa asgjë. Pas pak, miku ynë i ngushtë, veprimtar dhe me gjasë intelektual i fuqishëm i të ardhmes, na prezanton me punëtorin e HEC-it që po ndërtohet buzë rrjedhës së qetë të Fanit.
Hyjmë në apartamentin e tij. I patëm çuar disa herë thirrje telefonike para se t’i bitisnim në shtëpi, por nuk iu qe përgjigjur. “Më falni, po flija” na u përgjigj me mirësjellje të pazakontë “sapo kam mbaruar turnin njëzetekatër orësh”. Pa u vonuar, dhe me shkathtësi punëtori serviri mbi tryezë shishkat me raki dhe verë të kuqe. Mbushi gotat dhe u ul. Na pyeti të treve, mua dhe dy shokëve të tjerë për mbarëvajtjen e punëve, siç e do zakoni. Biseduam për njëfarë kohe. Qe burrë pa të dytë. Zu të na rrëfente për shakanë e një punëtori të ri në HEC, i cili pat filmuar punëtorët gjatë çerekorëshit të drekës, të shtriqur njëri pranë tjetrit thellë në tunel, në dukje porsi të vdekur. Ky riosh, e hodhi regjistrimin në Youtube. Të nesërmen e shporrën nga puna. Pas njëzet minutash ndezim regjistruesin për ta intervistuar rreth punës së tij, por pa fytyrë. Ia mirëkuptuam shqetësimin. Sot të përzënë me shqelma prej punës pa nëpërdhëmbur edhe çerek fjale, e jo më të skicosh mizerjen e një rendi të tërë shfrytëzuesish. Për rrëfimin nuk do të tregoj asgjë këtu, pasi të shtunën, me 3 Maj, në qendrën sociale “Logu i Shkëndijës” shfaqet dokumentari i plotë. Megjithatë, ndjej se duhet të ndalem tek disa çaste tepër domethënëse. Kryesisht në vetëdijesimin politik të tij. “Pa më thoni, si ta shoh shkencën?” na thotë, “e mirë është, pasi e lehtëson procesin e punës, por edhe aq e mirë nuk është sepse ka lënë pa punë dhjetëra të rinj të zonës”. S’i përgjigjemi duke i dhënë mundësinë që të shtrojë sërish dilemat e tij, dilemat metafizike të kohës. “Kurdët, punëtorët e atyshëm, janë djem shumë të mirë, dhe me disa prej tyre kemi lidhur miqësi, por ata trajtohen ndryshe nga ne, me dy paga, pesëqind mijë lekë për shpenzime të këtushme, dhe qindra euro për familjet e tyre të largëta. Ne nuk jemi për largimin e askujt nga puna, i çfarëdo race feje dhe kombësie qoftë, por punëtorë të thjesht kemi me shumicë e s’na nevojiten kurdë. Ah po, na nevojiten inxhinierë te specializuar turq, të cilët ne shqiptarët s’i kemi, por jo punëtorë të zakonshëm”. Hedhim gotën e dytë. Zotëria vazhdon: “Në monizëm gjërat ishin të qarta, çfarë ndalohej dhe çfarë nuk ndalohej. Sot na thonë se kemi të drejtën e fjalës, sindikatës, lirinë për të kërkuar hakun e djersës së derdhur, por na hedhin në mes të katër rrugëve sapo ngremë zërin për pagat e vonuara. Kjo tallje nuk durohet! Kam njëqind e pesëdhjete vjet që duroj”. Ai nuk ka as kontratë, as siguracione dhe as pagë meritore. Thotë se sapo ka shlyer një fajde të vogël bankare, me njëmijë e një halle. E pyes: “Po fëmijët a mund t’i shkollosh?”. “Vetëm shkrim e këndim, edhe pse vullneti dhe dëshira s’u mungon” mërmërit me zë të dridhur. Bashkëbisedojmë për nja nëntëdhjetë minuta të mira. Ngrihemi që të shkojmë. “Të gjithë jemi të barabartë nëntokë” – thotë me buzën e vënë në gaz pasi mëson se udhëtimi ynë vijon për në Bulqizë, “dhe për fat të keq, nëntokë në jetë, nëntokë në vdekje”. Sytë e shpëlarë në një jeshile mallëngjyese të burrit ndjekin me vëmendje nga pragu i shtëpisë veturën që zbret për në qendër të qytetit, aty ku na presin, të lodhur nga eksplorimi i një sërë parafabrikatesh të rrënuara moniste, shokët bashkëshoqërues.
Fill, marrim rrugët për në Bulqizë. I biem nga xhadeja e re e Urakës. Zotëria na këshilloi se rruga do të na reduktonte ndjeshëm kohën dhe lodhjen për në qytetthin tjetër të Nëntokës. Rruga dy miliard dollarëshe e Kombit do të na vononte. Peizazhi, sipas bashkudhëtarit tonë vozitës, i ngjante alpeve zvicerane që pat vizituar dikur, kështu që do shulleheshim me rubaira fotografike. Dhe kështu ndodhi! Ende çakërrçejf nga rakia njëzetedygradëshe e punëtorit mirditor, ky udhëtim sikur i çliroi ndijimet e ngulfatura të shqisave, pambukosur nëpër mjedise të ndenjura urbane. Pa trokitur ende në Burrel, i ramë mespërmes qytezës dypëllëmbëshe të Klosit. I njëjti peizazh. Të rinj të veshur me tuta sportive gudulisnin pa të keq koqet dhe popullonin kafenetë e botës së tyre. Reagimi instiktiv ndaj fytyrave të huaja, siç ngjan natyrshëm qoshkave të të përjashtuarve, në çdo realitet përtejkryeqytetas, është agresiv. Por kjo nuk do të thotë se ata janë të tillë. E kë nuk do çudiste fytyra e bukur e bashkudhëtares sonë?! Qytezat e vogla kanë probleme të mëdha. Që nga mungesa e çdo perspektive jetësore, hapësire socializuese dhe varevingoje femërore. Në ka vend ku realizohet pikë për pikë koncepti më i pamëshirshëm i burgut ky është qytetthi. Periferia, rrethina, ruralja. I përjashtuari, prolesi, periferiku. Ç’do të bëhet me ta? Kjo është pyetja një milion dollarëshe. Kjo është pyetja që çon medoemos në revolucion.
Nga larg, stoqet e larta të kromit dhe ndërtesat e menduara në mjegull njoftuan pikëmbërritjen tonë, qytetin e Bulqizës. Ky qytet është i ndarë në dy pjesë. Pjesa e sipërme e minierave dhe pjesa e poshtme e banorëve. Rrallëkujt i ka interesuar të vizitojë me kureshtje pjesën e poshtme. Gjithsesi, vështruar nga kodrat minerare, duket e zymtë dhe pa ndonjë interes të veçantë. Pjesa e sipërme, në të cilën të shpien disa shkallë të vogla jokushediseçfarë, përbën rrathë më vete ferri, ferrin më çnjerëzor të shtetit modern shqiptar. Në qytet na mikpriti Dilaveri, minatori i mirënjohur pesëdhjetëvjeçar. Pasi rrëkëllyem me të shpejtë filxhanët e kafesë, miku ynë, shkopsiti shkresurinat që mbante me vete. Listat e të vdekurve dhe të aksidentuarve gjatë gjashtëdhjetepesë viteve të fundit. Plot treqind të vdekur qysh nga dyzeteteta. Pjesa më e madhe pas nëntëdhjetës. Nuk janë të pakta rastet kur zgjat gishtin tregues drejt personave që kuturisen të pamend rreth e rrotull minierës. “Ky ka humbur syrin” – na thotë, ” ky tjetri është aksidentuar rëndë dhe akoma s’është dëmshpërblyer, tash sa vjet, ndërsa ky tjetri, po po ky tjetri, ka humbur krahun”. Dilaveri është burrë dhe minator i guximshëm. “Jam në të drejtën time” – më përgjigjet, kur e pyes për rreziqet e mundshme të rebelimit të tij, i vetëm kundër një klase të tërë kriminelësh, biznesmenësh dhe pushtetarësh të fuqishëm. “E këta, or mik, janë spurdhjakë, thjesht nuk ekziston as shteti më minimal në këtë vend se do t’ua ndreqte paq qejfin” – buzëqesh, ndërkohë që ngjisim shkallët për në stoqet e kromit, ku do të na japë intervistën.
Flokët e thinjur të Dilos, siç i thërrasin miqtë, tregojnë shumë. Tri vite më parë, në grevën e përgjithshme të minatorëve kundër kompanisë koçensionare austriake, shfrytëzimi i të cilës tejkalonte çdo logjikë sado minimale jo vetëm në trajtim mizerabël skllevërish, por, siç rrëfen minatori ynë, edhe në llambushka rroba apo mbrojtëse për kryet, dhjetëra forca policore të ardhura nga Tirana me porosi politike i shtypën barbarisht grevistët dhe familjarët e tyre. “Unë me vajzat dhe gruan jemi ulur në rrugë për të mos i lejuar të kalonin” – përshkruan me jo pak mburrje solidaritetin e pathyeshëm familjar minatori ynë.
Kur e pyesim Dilaverin për situatën dhe mundësinë për ndërhyrje në të, pesimizmi vërehet dukshëm në të folurën e tij, dhe pse, as ne dhe as ai nuk e beson diçka të tillë. Është gjendje e përkohshme. Një punëtor i angazhuar, sado keq të shkojnë gjërat, nuk mund të heqë dorë nga idetë dhe përpjekjet e tij. Sot Dilaveri është i papunë. Pret të punësohet në një kompani private. Kjo mbase e ligështon. Së bashku me heshtjen që ka rënë në miniera. Sipas tij radhët kanë dezertuar këto kohë. I braktisur nga burokratët sindikalistë, kolegët, bashkëqytetarët dhe majtistët e ndezur të së djeshmes – sot në pushtet. Mirëpo për Dilaverin përpjekja vazhdon. Është i vetmi që ka guxim të flasë publikisht. Porosia e vetme është që t’i gjejmë mundësinë që të paraqesë publikisht në media pikëvështrimin e dokumentuar të tij. Ia premtuam. Ia premtuam pa i thënë se edhe ne, porsi atë, media na ka bojkotuar jo vetëm kur kemi shpalosur guximshëm qëndrimet tona, por edhe kur policia, në sytë e gazetarëve, na ka rrahur, dhe këta s’kanë pasqyruar asgjë. “Ky është trim” më thotë rrëzë veshit shoku Xh., athua se po më mbronte shpinën nga shikimet e mprehta në dyshim të “barbonëve” përgjatë xhadesë qytetase. Pak më tutje, në dydhomëshin e një dyqani, rrëzëllit Universiteti Kristal i Bulqizës! Kthejmë nga një tjetër kafe të shpejtë dhe përshëndetemi përzemërsisht. Premtojmë se do të takohemi përsëri. Kjo e buzëqesh Dilon, mikpritësin e nderuar të shumë gazetarëve, intelektualëve, shoqatave tashmë të kyçura në unazën iluzive të Tiranës së Re, përtej së cilës, për ta, nuk ekziston asgjë. Gjatë zbritjes, vështroj rastësisht minatorin që shkon në pjesën e poshtme të qytetit. Vallë, ç’sy e ç’qëllime ia kanë vështruar tinëzisht kurrizin e kthyer? Ky burrë, ky minator është i rrallë në sojin e tij. Mes maleve të Bulqizës, aty ku ujqërit të shqyejnë dhe të qeshin ditës për diell, pa ngasjen më të vogël morale, ai guxon, me më shumë trimëri se nëntëdhjetë për qind e shoqërisë shqiptare.
Kthimi për në Tiranë është i vështirë, ndoshta, ngaqë nuk dëshirojmë të rikthehemi. Me thëngjijtë që supozohet të ndezin zjarrin në ujërat e ndenjur kryeqytetase. Por duhet, duhet të kthehemi. Shkëndija jonë, e Bulqizës, e Rrëshenit, duhet të qëndrojë e ndezur pavarësisht hirit të grijtë dhe llumit në bythët e kafeve. Jemi të lodhur. Po, jemi të lodhur. Por jo nga vetja. Por nga të qarat, të qeshurat, të qirat, të qurraviturat dhe qeveritë e Tiranës. Nga të gjitha “q”-të në qarkullim.
Ky artikull është botuar nën licensën CC BY-SA 4.0.
