Ndarja midis Sartre-it dhe Camus-së
/Sam Dresser/
Ata nuk ishin bërë për njëri-tjetrin. Albert Camus-ja ishte franko-algjerian, një pied-noir [1] i lindur në varfëri, i cili mahniste lehtësisht me pamjen e tij bogarteske [2]. Jean-Paul Sartre-i, nga shtresat e larta të shoqërisë franceze, nuk ishte konsideruar asnjëherë burrë i pashëm. Ata u takuan në Paris gjatë pushtimit dhe u miqësuan pas Luftës së Dytë Botërore. Në ato ditë, kur dritat po i riktheheshin gradualisht qytetit, Camus-ja ishte miku më i mirë i Sartre-t. “Sa shumë të kemi dashur.” [3] – shkroi më vonë Sartre-i.
Ata ishin ikonat e asaj periudhe. Gazetat raportonin çdo lëvizje të tyre: Sartre- strukej në Les Deux Magots [4] ndërsa Camus-ja bredhërinte nëpër Paris. Teksa qyteti filloi të rindërtohej, Sartre-i dhe Camus-ja u jepnin zë çështjeve të ditës. Evropa ishte e shkrumbuar, por hiri i mbetur nga lufta linte hapësira për të imagjinuar një botë të re. Lexuesit prisnin nga Sartre-i dhe Camus-ja që të artikulonin se si kjo botë do të mund të dukej. “Neve na duhej” – kujtonte bashkëfilozofja Simone de Beauvoir – “të krijonim ideologjinë e pasluftës.”
Ajo erdhi në formën e ekzistencializmit. Sartre-i, Camus-ja dhe bashkintelektualët e tyre refuzuan religjionin, skenuan shfaqje të reja dhe çmeritëse, sfiduan lexuesit që të jetonin në mënyrë autentike dhe shkruan për pakuptimësinë e kësaj bote – një botë pa qëllime dhe pa vlera. “[Ka vetëm] gurë, mish, yje dhe ato të vërteta që mund t’i prekë dora.” [5] – do të shkruante Camus-ja. Duhet të zgjedhim të jetojmë në këtë botë dhe të projektojmë kuptimin dhe vlerën tonë në të, me qëllim që t’i japim sens asaj. Kjo nënkupton se qeniet njerëzore janë të lira dhe e mbajnë këtë barrë, pasi bashkë me lirinë vjen edhe një përgjegjësi e tmerrshme, madje sfilitëse, e të jetuarit dhe vepruarit në mënyrë autentike.
Nëse ideja e lirisë i lidhi Camus-në dhe Sartre-n filozofikisht, lufta për drejtësi i bashkoi ata politikisht. Ata iu përkushtuan përballjes dhe ndreqjes së padrejtësive dhe në sytë e tyre asnjë grup njerëzish nuk trajtohej aq padrejtësisht sa punëtorët, domethënë proletariati. Camus-ja dhe Sartre- i shihnin ata si të prangosur në punë dhe të zhveshur nga humaniteti i tyre. Për t’i çliruar duheshin ndërtuar sisteme të reja politike.
Në tetor 1951 Camus-ja publikoi “Rebelin”. Në të skicoi me përafërsi “filozofinë e revoltës”. Nuk bëhej fjalë për një sistem filozofik më vete, por për një amalgamë idesh filozofike dhe politike: çdo njeri është i lirë, por liria në vetvete është relative, secili duhet të përkufizojë limitet, vetëkontrollin, rrezikun e mundshëm; absolutizmat janë antinjerëzore. Mbi të gjitha, Camus-ja dënoi dhunën revolucionare. Dhuna mund të përdoret në rrethana ekstreme (fundja, ai i përkrahu përpjekjet e francezëve gjatë luftës), por përdorimi i dhunës revolucionare për ta shtyrë historinë në drejtimin e dëshiruar është utopi, absolutizëm dhe tradhti ndaj vetvetes.
“Liria absolute është e drejta e më të fortit për të sunduar” – shkruan Camus-ja, ndërsa “drejtësia absolute arrihet duke i shtypur të gjitha kontradiktat dhe, për pasojë, e zhduk lirinë.” Konflikti midis lirisë dhe drejtësisë kërkon riekuilibrime të vazhdueshme, vetëpërmbajtje politike, pranimin dhe manifestimin e asaj që ajo e kufizon më së shumti: humanitetin tonë. “Të jetosh dhe t’i lësh të tjerët të jetojnë” – thotë ai – “për t’i dhënë jetë asaj që jemi.”
Sartre-i e lexoi “Rebelin” i pështirosur. Sipas tij, ishte e mundur të arrihej drejtësia dhe liria perfekte – kjo ishte arritja e komunizmit. Nën kapitalizëm dhe në varfëri punëtorët nuk mund të ishin të lirë. Zgjedhja për ta ishte e papranueshme dhe çnjerëzuese: të bënin një punë që u merrte shpirtin, ose të vdisnin. Porse duke përmbysur shtypësit dhe arritur një autonomi të gjerë të punëtorisë, komunizmi i mundëson çdo individi të jetojë pa e vrarë mendjen për nevojat materiale dhe, për pasojë, të zgjedhë mënyrën më të mirë të realizimit të vetes. Kjo i bën ata të lirë dhe përmes kësaj barazie të papërkulshme arrihet edhe drejtësia.
Problemi është se, për Sartre-in dhe shumë të tjerë të së majtës, komunizmi kërkonte dhunë revolucionare për t’u arritur sepse rendi ekzistues duhej shpartalluar. Sigurisht jo të gjithë të majtët e miratonin një dhunë të tillë. Kjo ndarje midis linjës radikale dhe të majtëve të moderuar, apo më gjerë midis komunisteve dhe socialistëve, nuk ishte aspak e re. Gjithsesi vitet ’30 dhe fillimi i viteve ’40 e pa të majtën të bashkuar përkohësisht kundër fashizmit. Me shembjen e fashizmit u kthye përsëri thyerja midis të majtëve të linjës radikale që donin ta justifikonin dhunën dhe të moderuarve që e dënonin atë. Ndarja, për më tepër, u bë dramatike me zhdukjen e të djathtës dhe mbizotërimin e BRSS, çka e fuqizoi linjën radikale kudo në Evropë, por nga ana tjetër ngriti pyetje shqetësuese për komunistët pasi llahtarët e gulagëve, terrori dhe gjyqet farsë dolën në dritë. Pyetja për çdo të majtë të pasluftës ishte e thjeshtë: Në cilën anë je?
Me publikimin e “Rebelit” Camus-ja parashtroi idenë e një socializmi paqësor që nuk do të shkonte drejt dhunës revolucionare. Ai tmerrohej nga historitë që vinin nga BRSS. Nuk ishte një vend ku komunistët dorë për dore jetonin të lirë, por një vend pa liri fare. Sartre-i, sakaq, ishte i gatshëm të luftonte për komunizmin dhe për këtë qëllim të miratonte dhunën.
Ndarja midis dy miqve bëri bujë mediatike. Les Temps Modernes – gazeta që redaktohej nga Sartre-i dhe që publikoi një recension kritik të “Rebelit” – shiti tre herë më shumë kopje. Le Monde dhe L’Observateur e raportuan me një frymë grindjen. Sot është e vështirë të imagjinohet një armiqësi intelektuale që ta tërheqë aq shumë vëmendjen e publikut, por në këtë mospajtim shumë lexues panë se si kriza politike reflektohej mbi ta. Ishte një mënyrë e të parit të politikës, që u zhvillua në botën e ideve, dhe tregues i vlerës së ideve. Nëse i përkushtohesh tërësisht një ideje, a je i gatshëm të vrasësh për hir të saj? Cili është çmimi i drejtësisë? Po çmimi i lirisë?
Qëndrimi i Sartre-it ishte përplot me kontradikta, të cilat ai i luftoi në gjithë pjesën e mbetur të jetës. Sartre-i, ekzistencialisti që thotë se njerëzit janë të dënuar të jenë të lirë, ishte po ai Sartre, marksisti, që mendonte se historia nuk lejon shumë hapësirë për lirinë e vërtetë, në kuptimin ekzistencialist të fjalës. Ndonëse nuk anëtarësua asnjëherë në Partinë Komuniste Franceze, ai do të vazhdonte ta mbronte komunizmin kudo nëpër Evropë deri më 1956, kur tanket sovjetike në Budapest e bindën, më në fund, se BRSS nuk po shkonte përpara. (Në fakt, ai u trondit nga sovjetikët në Hungari për shkak se po vepronin njëlloj si amerikanët.) Sartre-i do të mbetej një zë i fuqishëm i së majtës gjatë gjithë jetës së tij dhe zgjodhi presidentin francez Charles de Gaulle si tabelë qitjeje të preferuar. (Pas një sulmi veçanërisht të ashpër, de Gaulle-it iu kërkua ta arrestonte Sartre-in. “Nuk mund të burgoset Volteri.” – u gjegj ai.) Sartre-i mbeti i paparashikueshëm, gjithsesi, dhe vazhdoi një flirt të gjatë e të çuditshëm me linjën e ashpër maoiste deri kur vdiq më 1980. Edhe pse u distancua nga BRSS, Sartre-i nuk e braktisi kurrë plotësisht idenë se dhuna revolucionare mund të përligjej.
Dhuna e komunizmit e çoi Camus-në në një tjetër trajektore. “Më në fund” – shkruan ai te ‘Rebeli’ – “unë zgjodha lirinë. Edhe nëse drejtësia nuk realizohet, liria mbart fuqinë e të protestuarit ndaj padrejtësisë dhe e mban të hapur komunikimin.” Në anën tjetër të Luftës së Ftohtë, nuk ishte e vështirë të simpatizohej Camus-ja dhe të çuditeshe me afshin me të cilin Sartre-i mbeti një komunist besnik. Pranimi i politikave të matura, i përulësisë morale, i limiteve dhe gabueshmërisë njerëzore të Camus-së përbëjnë një mesazh të cilit i duhet kushtuar vëmendje edhe sot. Edhe idetë më të çmuara dhe të vlefshme duhet të drejtpeshohen me njëra-tjetrën. Absolutizmi, dhe idealizmi i pamundur që frymëzon, është një shteg i rrezikshëm dhe përbënte arsyen pse Evropa ishte e shkrumbuar në hi, ndërsa Camus-ja dhe Sartre-i përpiqeshin te përfytyronin një botë më të drejtë e më të lirë.
Marrë nga revista Aeon
E përktheu: Fation Kryeziu
Shënime të përkthyesit:
- Pied-noir (frëngj.): Term që u referohej të krishterëve apo hebrenjve emigrantë në Algjerinë franceze. U përdor gjerësisht pas luftës franko-algjeriane të ’62-it për të identifikuar banorët me origjinë evropiane në Algjeri, të cilët u larguan drejt Francës pasi Algjeria fitoi pavarësinë. Në radhët e tyre u shquan figura si Althusser, Derrida, Camus, Y. Saint Lauren etj.
- Humphrey Bogart: Aktor i famshëm amerikan, i njohur për rolet në filmat “Casablanca”, “The Big Sleep”, “The Maltese Falcon” etj.
- Për shumë njerëz, përfshirë dhe Sartre-in, Camus-ja ishte një model për t’u ndjekur dhe adhuruar. Shkrimtar i famshëm, i pashëm dhe në garë për çdo grua të bukur, militant i rezistencës dhe redaktor i një prej gazetave më të madha franceze, nuk përbënte lajm që të gjithë ishin marrosur pas tij. “Sa shumë të kemi dashur.” – shkruante Sartre-i më 1944. “Ti ke qenë për ne, dhe mund të jesh përsëri të nesërmen, ndërthurja e personit, aksionit dhe punës… dhe ishe në prag të të qenit shembull për të gjithë.” Të gjitha lëvdatat për Camus-në Sartre-i i ligjëroi në kohën e shkuar. Tashmë, për Sartre-in, Camus-ja i përkiste të shkuarës dhe ishte një fantazmë në botën reale.
- Les Deux Magots (Dy Magjistarët): Kafene e famshme për takimet letrare dhe intelektuale në Saint Germain në Paris.
- “Midis këtij qielli dhe këtyre fytyrave të drejtuara nga ai nuk ka gjëkundi vend për t’u kapur në mitologji, literaturë, etikë apo religjion përveçse gurë, trupa, yje dhe ato të vërteta që dora mund t’i prekë.” – Verë në Algjer. Ajo që Camus-ja pa në Kabilia shkonte përtej imagjinatës së tij. Varfëri e tmerrshme në fshatra, fëmijë të kequshqyer që veniteshin nëpër klasat e shkollave dhe vdisnin nga ngrënia e rrënjëve të helmuara të bimëve. Camus-ja shkroi një sërë artikujsh për gjendjen e mjerueshme të fiseve berbere dhe se si autoritetet franceze nuk u siguronin as nevojat më bazike.
Imazhi: Brassaï (fragment)
Ky artikull është botuar nën licensën CCA 4.0 (Creative Commons Attribution 4.0 International License).
