/Neil Davidson/
Nga skllavëria në feudalizëm, nga kapitalizmi në socializëm
Në disa zona të veriut dhe perëndimit të largët të Evropës, si për shembull në vendet skandinave dhe Skoci, feudalizmi rrodhi spontanisht prej komunizmit primitiv, duke kaluar përmes mënyrës aziatike të prodhimit, e cila këtu ka kuptimin e përgjithshëm të një procesi tranzitor përmes të cilit kalojnë të gjitha shoqëritë parakapitaliste.[1] Kësisoj lindja e feudalizmit në ish-territoret e Perandorisë Romake të Perëndimit prej viteve 470 përfaqëson kalimin e parë të drejtpërdrejtë në histori nga një mënyrë prodhimi shfrytëzuese në një tjetër. Po a ka pasur “revolucion feudal”? George Duby-ja me gjasë ka qenë i pari që mendon se diçka e tillë ka ndodhur rreth vitit 1000, duke hequr kësisoj një paralele eksplicite me revolucionin borgjez.[2] Koncepti është përdorur më pas nga shumë historianë francezë, mbi të gjitha Guy Bois-i.[3] Sidoqoftë, pavarësisht përdorimit nga këta emra të shquar, duket më e saktë që si “revolucion” feudal të trajtojmë krejt procesin e kalimit në feudalizëm, përderisa nuk pati ndonjë marrje pushteti dhe anëtarët e ish-klasës sunduese skllavopronare thjesht ndërruan rolet dhe shtuan në radhët e tyre ish-kryetarët e fiseve “barbare”. Kalimi nga skllavëria në feudalizëm në ish-territoret e Perandorisë Romake të perëndimit ishte i pasynuar, në kuptimin që askush nuk kërkoi me vetëdije të themelonte sistemin e dytë; ai lindi përmes një serie përshtatjesh pragmatike në mënyrat e prodhimit dhe shfrytëzimit. Fshatarëve iu desh të përdornin metoda të reja prodhimi pasi mbijetesa e tyre – ose së paku mbajtja e tokës në përdorim – tanimë varej nga një mënyrë pune e ndryshme nga ajo e skllevërve; suksesi i tyre në rritjen e produktivitetit i nxiti skllavopronaro-feudalët të orientoheshin gjithnjë e më shumë drejt bujqësisë joskllavore: “Skllavëria u zhduk në sfondin e zhvillimit thuajse të vazhdueshëm të forcave të prodhimit.”[4] Feudalizmi është një sistem i integruar në të cilin, ndryshe nga ç’ndodh me kapitalizmin, sferat shoqërore, politike dhe ideologjike nuk janë të ndara as në dukje, as në realitet; kësisoj nuk ndodh që ndryshimi ekonomiko-shoqëror t’i paraprijë formimit të trajtave të reja politike e ideologjike (monarkia e rendeve, “tre rendet”), të cilat i marrim sot si karakteristika të feudalizmit, por këto të fundit u konsoliduan dhe formalizuan midis viteve 700 dhe 1000.[5]
Nëse “revolucioni” feudal konsiderohet një proces tranizcioni ekonomiko-shoqëror nga përfundimi i të cilit lindën forma të reja politike, atëherë revolucioni socialist do të jetë një përpjekje politiko-shoqërore për pushtet, përfundimi i të cilës do të mundësojë ndërtimin e një rendi të ri ekonomik. Parakushti i socializmit është zhvillimi i forcave të prodhimit nga kapitalizmi. Siç patën shkruar Marksi dhe Engelsi në fillimet e karrierës së tyre, “zhvillimi i forcave prodhuese… është një premisë praktike krejt e domosdoshme edhe sepse pa të do të kishte vetëm një përhapje të përgjithshme të varfërisë; mirëpo në kushtet e skamjes së tmerrshme do të duhej të fillonte përsëri lufta për sendet e domosdoshme dhe, rrjedhimisht do të duhej të rikthehej tërë ndyrësia e vjetër”[6]. Për shkak se klasa punëtore nuk është shfrytëzuese, nuk mund të ketë zhvillim paraprak të një mënyre alternative prodhimi socialiste apo komuniste. Sipas Lukács-it:
“Do të ishte fantazi utopike të imagjinohej se prirjet drejt socializmit mund të lindin brenda kapitalizmit përveç, nga njëra anë, premisave ekonomike objektive që e krijojnë si mundësi, të cilat sidoqoftë mund të transformohen në elementët e vërtetë të një sistemi socialist prodhimi vetëm pas dhe si pasojë e rënies së kapitalizmit; dhe, nga ana tjetër, zhvillimit të proletariatit si klasë… Po edhe përqendrimi më i zhvilluar kapitalist do të vazhdonte të ishte cilësisht i ndryshëm, edhe ekonomikisht, nga një sistem socialist dhe as mund të ‘vetë’shndërrohet në të tillë, as mund të jetë i hapur për të tillë ndryshim ‘përmes mekanizmave ligjorë’ brenda kuadrit të shoqërisë kapitaliste.”[7]
Kësisoj procesi i tranzicionit nis me shkatërrimin e shteteve kapitaliste dhe zëvendësimin e tyre me shtetet sovjetike tranzitore “që nuk janë mirëfilli shtete” – po vetëm si prelud i vetëshpërbërjes së tyre përfundimtare, ndërkohë që marrëdhëniet kapitaliste (dhe në disa raste mbetjet parakapitaliste) të prodhimit zëvendësohen me ato socialiste. Në këtë kuptim, kalimi drejt socializmit përmban shuarjen e tregut dhe të shtetit: “Themelet e mënyrës kapitaliste të prodhimit dhe, bashkë me to, ‘ligjet natyrore të domosdoshme’ të tyre nuk është se thjesht zhduken kur proletariati të marrë pushtetin dhe as si rezultat i shoqërizimit, sado gjithëpërfshirës, të mjeteve të prodhimit. Po eliminimi dhe zëvendësimi i tyre nga një ekonomi socialiste e organizuar me vetëdije nuk duhet menduar vetëm si një proces i gjatë, por si një betejë e vetëdijshme dhe kokëforte. Hap pas hapi duhet të spastrohet terreni nga kjo ‘domosdoshmëri’.”[8]
Marrëdhëniet socialiste të prodhimit do të mundësonin potencialisht një rritje më të madhe të forcave prodhuese krahasuar me kapitalizmin, por kjo do të ndodhte vetëm mbi bazën e një vendimmarrjeje demokratike të anëtarëve të shoqërisë së re, pas marrjes së kujdesshme në konsideratë të të gjitha pasojave, edhe të atyre mjedisore. Po edhe nëse do të dëshirohej rritja, zor se ajo mund të arrihej menjëherë. Shpjegimi i Buharinit mbi kolapsin ekonomik pasrevolucionar bazohej pashmangshmërisht në mënyrë të tepruar në Revolucionin Rus, për shkak se ishte e vetmja përvojë që kishte; por edhe në vendet më të përparuara nuk ka dyshim se kombinimi i shkatërrimit fizik, çaftësimit, zhvendosjes së faktorëve të prodhimit dhe rishpërndarjes në konsum joproduktiv do të shpinte në fillim drejt një rënieje të përkohshme të forcave prodhuese, përpara se ato të mund të ringriheshin mbi një bazë më të lartë.[9] Sigurisht që jemi të dizavantazhuar në diskutimin e detajeve të kalimit në socializëm sepse, ndryshe nga kalimi në feudalizëm, po flasim për një proces që nuk ka ndodhur akoma: karakteristikat e sakta të shoqërisë socialiste janë ende të paqarta për ne dhe, pavarësisht veprave interesante rreth një ekonomie të mirëfilltë socialiste, ato kanë medoemos karakter spekulativ.[10] I vetmi revolucion socialist që e ka mbajtur veten jo për disa muaj, por për vite të tëra, Revolucioni i Tetorit 1917, u përmbys nga triumfi i kundërrevolucionit stalinist më 1928 dhe tranzicioni që nisi me të nuk ka mbaruar akoma. Prapëseprapë, nga ai dhe përvoja e momenteve të shkurtra , po ndriçuese të revolucioneve socialiste të dështuara – përpara (Komuna e Parisit) dhe pas tij (Gjermani 1918-23, Spanjë 1936-37, Hungari 1956, Portugali 1974-75, Iran 1978-79, Poloni 1980-81, Egjipt 2011-?), mund të shihet se si klasa punëtore mund të themelojë institucione të reja demokratike që marrin përsipër drejtimin e ekonomisë, shoqërisë dhe shtetit. Këto përvoja vazhdojnë të dalin mbi sipërfaqe, si për shembull rasti i fundit i piqueteros-ve dhe asembleas-ve argjentinas të krizës së 2000-01.
Përvoja e Revolucionit Rus nënvizon një tjetër dallim të rëndësishëm midis këtyre dy revolucioneve shoqërore. Shoqëritë që u transformuan sipas linjave të feudalizmit zinin rajone relativisht të vogla të Evropës perëndimore e qendrore. Feudalizmi nuk mbartte një prirje të brendshme kah ekspansioni dhe për pasojë nuk kërkonte një sistem botëror ose kontinental as për shfrytëzim (pushtimet territoriale të kryqëzatave në Lindjen e Mesme ishin – po të përdorim termin e marksizmit politik – “mundësi” dhe jo “domosdoshmëri”), as për vetëmbrojtje pasi shtetet haraçore të Lindjes ishin thuajse tërësisht të painteresuara për këto formacione të pazhvilluara, aq dukshëm inferiore ndaj tyre në çdo aspekt përveç luftës, siç do ta mësonin në kurrizin e tyre më vonë. Feudalizmit iu deshën shekuj për t’u zhvilluar dhe shtrirë përtej bastioneve të veta fillestare (si Franca dhe Belgjika e sotme); vetëm pas periudhës së mëvonshme të krizës, shtetet feudale nisën të mendojnë seriozisht për t’u shtrirë jashtë Evropës, sidomos në rastin e vërshimit të shteteve hispanike drejt Amerikave. Nga ana tjetër, revolucioni socialist është medoemos një ngjarje globale. Përderisa mbetet i izoluar, ai kërcënohet nga kundërrevolucioni, ose nga jashtë, si në të shumtën e rasteve prej Komunës së Parisit e tëhu, ose nga brenda, si në rastin e Rusisë. Pika e fundit ka nevojë për thellim. Çka e kërcënonte Revolucionin Rus, që më pas u materializua, nuk vinte thjesht prapambetja e ekonomisë, por nga fakti se në sistemin kapitalist botëror trysnia e akumulimit konkurrues do të ndihej, deri në pikën e përcaktimit të asaj që do të ndodhte në fabrikat ruse. Shkallët më të larta të zhvillimit ekonomik mund t’i lejojnë një shteti t’i rezistojë degjenerimit të brendshëm për më shumë kohë se Rusia, por mbramësisht nuk mund ta mbrojnë nga ky proces. Prandaj natyra ndërkombëtare e revolucionit socialist është domosdoshmëri, jo alternativë e dëshiruar. Hapësira sjell pasoja mbi kohën: shtrirja territoriale e revolucionit socialist i vendos kufizime të forta kohësisë së tij.
Kontrasti përfundimtar ndodh midis dy llojeve të ndryshme të agjencisë dhe niveleve shoqëruese të ndërgjegjes. Klasa e shfrytëzuar, mbi të cilën bazohej mënyra kryesisht skllavopronare e prodhimit, nuk ishte përgjegjëse për përmbysjen e skllavopronarëve. Në të vërtetë njohim vetëm tri revolta të rëndësishme skllevërish në historinë romake, dy prej të cilave kanë ndodhur në Sicili gjatë shekullit të dytë p.e.s., dhe më e famshmja, ajo e Spartakut, ka ndodhur në gadishullin italian gjatë shekullit të parë p.e.s.. Rishtazi janë zbuluar të tjera revolta më të vogla, por panorama kryesore mbetet e pandryshuar. Mungesa e rebelimit të skllevërve është së paku pjesërisht rezultat i vështirësisë së skajshme të kushteve të skllavërisë, por gjithashtu do të kishte vlerë të mendonim se ç’do të ishte quajtur “sukses”. Udhëheqësit e revoltës së skllevërve në Sicili kishin për synim marrjen në kontroll të institucioneve ekzistuese – ku përfshihej edhe skllavëria – dhe themelimin e një mbretërie heleniste sipas modelit të dinastisë siriane të Seleucidëve. “Tragjedia dhe morali i krejt episodit qëndron në faktin se nuk mund të imagjinohej asnjë alternativë.”[11] Skllevërit nuk ëndërronin zëvendësimin e skllavërisë me një sistem tjetër, por të arratiseshin prej saj ose duke u kthyer në shoqëritë nga ishin rrëmbyer (të cilat për vete ishin në procesin e kalimit drejt shoqërive plotësisht klasore), ose duke themeluar bashkësitë e tyre jashtë sferës romake: edhe përpjekja e fundit e spartakistëve në drejtim të Romës duket të ketë qenë një orvatje për të arritur këtë të fundit dhe jo për të themeluar një regjim të ri në Romë.[12] Lufta e klasave në botën romake zhvillohej midis qytetarëve të lirë, mbi kryet e një popullate tërësisht pasive skllevërish. Po trashëgimtarët e kësaj lufte nuk ishin edhe aq fshatarët dhe plebenjtë e Romës antike, por skllevërit (ndonëse skllevërit që fituan lirinë sigurisht që përfituan). Pavarësisht disa kryengritjeve të rëndësishme prej fillimit të shekullit të pestë, roli i fshatarësisë nuk ishte parësisht pjesëmarrës në luftën e hapët të klasave.
Klasa e re sunduese ishte në fakt një aleancë e dy forcave që shkaktuan rrënimin e perandorisë në Perëndim: së brendshmi, pronarët e tokave të cilët ia hoqën mbështetjen shtetit duke iu kundërvënë kërkesave në rritje për taksa; së jashtmi, krerët e fiseve dhe shpura e tyre që udhëhoqën dyndjet barbare. Rënia e skllavërisë nisi nga fundi i shekullit të dytë, kur shtrirja territoriale e perandorisë kishte arritur maksimumin. Në kushtet ku nuk mund të siguroheshin furnizime të reja me skllevër, e vetmja mënyrë që kishin pronarët e tokave për të mbajtur të njëjtin nivel fitimesh, ishte t’i hynin punës më të kushtueshme të riprodhimit fizik të forcës punëtore ekzistuese – me një fjalë, duke mbarështuar skllevër të rinj. Në mënyrë të ngjashme, nëse nuk kishte më territore të reja, i vetmi mekanizëm në duart e pronarëve për të zgjeruar tokat e tyre ishte duke ia blerë njëri-tjetrit, ku zakonisht të mëdhenjtë ua blinin të vegjëlve, të cilët paskëtaj do të zbrisnin në status. Po sa më shumë tokë të kishe, aq më shumë rrezikoje të taksoheshe, gjë të cilën pronarët ia dolën ta shmangnin me sukses gjithnjë e më të madh, duke reduktuar kësisoj burimet e mundshme të shtetit. Përfituesja kryesore e fondeve shtetërore ishte ushtria, e cila angazhohej në përpjekje gjithnjë e më të kota për të prapësuar dyndjet gjermanike – nga mungesa e suksesit të këtyre përpjekjeve nxitej edhe më shumë evazioni fiskal. Ndërkohë pushtuesit gjermanë nisën të dukeshin si alternativë më tërheqëse krahasuar me mbështetjen e një aparati shtetëror në rënie, por gjithnjë e më kërkues. Triumfi i barbarëve nuk solli menjëherë transformime tërësore. Taksimi vazhdoi, por pa nevojën e një ushtrie të centralizuar – përderisa shtetet e reja i formonin ushtritë nga pronarët e tokave dhe shpura e tyre – nuk ekzistonte më qëllimi kryesor i rritjes së taksave. Mbledhja e taksave nisi të fragmentohej gjithnjë e më shumë: jothelbësore për të mbështetur financiarisht monarkët, pasuria e të cilëve tashmë sigurohej nga tokat vetjake, taksimi përdorej kryesisht për të siguruar mbështetje përmes dhuratave dhe ryshfetit. Më herët anëtarët e klasës sunduese ishin përpjekur të fitonin toka për të siguruar qasje në kontrollin e aparatit shtetëror, por tanimë diçka e tillë u shndërrua në qëllim në vetvete. Njëkohësisht, prej sundimit të Augustit (27 p.e.s. – 14 e.s.), liria e fshatarëve me të drejta qytetarie nisi të zvogëlohej, ndërkohë që shteti nuk i lejonte më të votonin dhe as iu kërkonte të shkonin në luftë, duke kufizuar të drejtën e votës, që tanimë përfshinte haptazi vetëm ata që quheshin honestiores (“klasat e larta”), dhe duke mos i rekrutuar më ushtarët bazuar mbi parimin e detyrimit qytetar. Të taksuar gjithnjë e më shumë për të financuar luftëra dhe burokracinë e fryrë, ku përfshihej edhe Kisha, fshatarët përshpejtuan pa dashje çintegrimin e brendshëm të perandorisë duke u vendosur vetë nën mbrojtjen e pronarëve të mëdhenj të tokave, duke hequr dorë kësisoj nga pavarësia e tyre me supozimin se jo vetëm që statusi i tyre i ri si qiramarrës do t’i siguronte kundër taksave, por edhe zotërinjtë e rinj do t’ia dilnin t’i shmangnin këto përgjegjësi për vete dhe për pasojë nuk do t’ua kalonin fshatarëve. Me fjalë të tjera, nisi të dalë në pah një forcë punëtore jo e lirë, e cila e bënte të panevojshme skllavërinë. Ish-skllavopronarët i ndryshuan marrëdhëniet e prodhimit duke i ngritur skllevërit e tyre në statusin e bujkrobit dhe duke ulur me zor në të njëjtin nivel fshatarët e lirë që merrnin me qira tokat e tyre, çka erdhi si përgjigje ndaj pakësimit të numrit të skllevërve të kapur dhe shpenzimeve që duheshin për t’i mbarështuar. Ndërkohë krerët e fiseve po i shndërronin fiset e tyre në bashkësi sedentare me ndarje shoqërore të qëndrueshme dhe të trashëgueshme midis kastës së luftëtarëve dhe fshatarësisë, një proces që u përshpejtua nga themelimi i ngulimeve permanente në ish-territoret e perandorisë. Të dyja palët po niseshin nga drejtime të ndryshme kah ajo që përgjatë shekujve do të formonte një klasë të re sunduese feudale. Po ashtu pati një lëvizje të dykahshme të të shfrytëzuarve, sidomos midis shekujve të nëntë dhe të njëmbëdhjetë. Nga njëra anë u shterua oferta e skllevërve dhe ata që mbetën u shndërruan në bujkrobër. Nga ana tjetër ish-fshatarët e lirë u futën gjithnjë e më shumë në një gjendje nënshtrimi.[13]
Rezistenca fshatare vazhdoi gjatë tranzicionit, por këto revolta ishin të ndryshme nga pararendëset brenda Perandorisë Romake dhe pasardhëset e nën regjimin e konsoliduar feudal pas vitit 1000. Revoltat e hershme fshatare, sidomos ato të bagaudëve kundër Perandorisë Romake në Gali, drejtoheshin në thelb kundër taksimit dhe padrejtësisë në një kohë kur shteti po dobësohej dhe kësisoj po mundësohej një ndryshim dobiprurës për fshatarët. Edhe revoltat e mëvonshme fshatare u drejtuan kundër shtetit në lidhje me “shërbimin ushtarak, ligjet mbi statusin dhe, mbi të gjitha, taksimin”[14]. Në këtë periudhë revoltat nxiteshin nga tjetërçka. Chris Wickham-i argumenton se hegjemonia aristokratike funksiononte në disa zona, aty ku fshatarëve iu desh të mbështeteshin së jashtmi tek aristokratët, si në rastin e Lukezes (në Italinë e sotme) të shekullit të katërt, ndonëse kjo afërmendsh nuk përjashtonte “shenja të vogla mosbindjeje”, por këto ishin të përputhshme me pranimin e gjerë të vlerave sunduese. Në anën tjetër të spektrit, në Parisin e shekullit të tetë, aristokratët mbisundonin nëpërmjet “ushtrimit të gjithanshëm të forcës” dhe nuk kishin nevojë për pranimin e sundimit të tyre nga fshatarët, çka edhe nuk ndodhi. Midis tyre gjendet një lloj i tretë zone, si Galatia e shekullit të gjashtë, ku nuk mbizotëronte asnjëra prej situatave; domethënë ku për të fituar pranimin e sundimit të tyre, aristokratët nuk mund të mbështeteshin as në ideologji, as në dhunë. Siç vëren Wickham-i, në këtë situatë revoltat janë më të mundshme, por: “Mungesa e hegjemonisë është vetëm njëra nga arsyet e revoltës së fshatarëve; atyre u duhet edhe diçka konkrete për të ngritur krye.”[15] Në këtë rast revoltat fshatare janë shenja rezistence ndaj përpjekjeve të klasës së re sunduese për të imponuar bujkrobërinë. Anglia është rast përjashtimor në mungesën e revoltës fshatare, çka duket se ka ardhur për dy shkaqe. Së pari, sepse fillimisht pronarët e mëdhenj të tokave kishin më pak kontroll ndaj fshatarësisë krahasuar me pjesët e tjera të Evropës, ndërkohë që kishin epërsi në territore tejet të gjera. Së dyti, kur lordët hodhën hapa drejt nënshtrimit ose shpronësimit të bashkësive fshatare, ata i hynë një procesi të ngadaltë dhe të happashpashëm, duke goditur më të dobtit dhe mos i prekur më të fortët dhe të pasurit derisa të shpërbëhej baza e rezistencës së mundshme kolektive. [16] Gjetiu avancimet graduale të shtetit feudal që po lindte sollën në atë që Wickham-i e quan “rezistencë të shpeshtë në shkallë të ulët”, që shpërtheu në një prej kryengritjeve më të mëdha të asaj periudhe: revolta e Stelingëve në Saksoni gjatë viteve 841-42, e cila përfitoi nga lufta civile midis klasës sunduese saksonase për të paraqitur një program i cili kërkonte kthimin në rendin shoqëror paraaristokratik.[17] Më herët citova dallimin që bënte Katz-i midis luftës së klasave brenda sistemeve klasore dhe luftës së klasave midis sistemeve klasore; llojet e luftës së klasave që rendit Wickham-i për periudhën e kalimit në feudalizëm janë në thelb shembuj të të parës. Përderisa mund të sillnin ndryshime revolucionare, ato ishin të një natyre që mund ta kishin restauruar shoqërinë aty ku kishte qenë (ose ku imagjinonin revolucionarët se kishte qenë) përpara vendosjes së marrëdhënieve shoqërore feudale. Nëse janë të tilla, atëherë ato ishin revolucione në kuptimin që u jepnin Aristoteli dhe Polibi: përpjekje për të restauruar një gjendje të mëparshme dhe jo përpjekje për të themeluar një formë të re shoqërie.
Klasës së shfrytëzuar në kapitalizëm, asaj punëtore, do t’i duhet të bëjë revolucionin socialist, përndryshe ky i fundit nuk do të ndodhë. Klasa punëtore është e para klasë e shfrytëzuar (përkundër të shtypurave) në histori që ka mundësi ta bëjë vetë revolucionin. Ndryshe nga fshatarësia, klasa punëtore ka strukturë kolektive dhe përbën kësisoj bazën e një forme të re organizimi shoqëror në një mënyrë që është e pamundur për fshatarësinë. Ndryshe nga borgjezia, klasa punëtore ka përmasat numerike dhe kapacitetin strukturor për ta rindërtuar shoqërinë pa përdorur një klasë tjetër si instrument të shkatërrimit të sistemit ekzistues. Klasa punëtore nuk mund të jetë një klasë shfrytëzuese alternative në raport me borgjezinë dhe nuk do të transformohet në të tillë nga fitorja. Edhe ata që besojnë se socializmi është i pamundur dhe revolucioni do të sillte një formë të re shoqërie menaxheriale ose burokratike, nuk pretendojnë se vetë proletariati do të kthehej në klasë sunduese, por vetëm se kjo e fundit do të përbëhej nga një elitë teknokratike apo “klasë e re”. Për pasojë luftërat “e përditshme” të klasave midis shfrytëzuesve dhe të shfrytëzuarve dhe luftërat “transformuese” për revolucion shoqëror janë të lidhura prej faktit se përfshihen të njëjtat klasa: e para mbart gjithnjë mundësinë e të dytës. Këtij konceptimi të agjencisë së klasës punëtore është e nevojshme t’i shtojmë dy cilësime.
Së pari, në revolucion nuk do të marrin pjesë të gjithë punëtorët, së paku jo nga ana e revolucionit. Gramsci ka treguar se shumica e anëtarëve të klasave të nënrenditura bartin forma ndërgjegjeje tejet kontradiktore dhe më karakteristikja mes tyre është paaftësia reformiste për të përfytyruar një shoqëri përtej kapitalizmit, ndonëse kundërshtojnë efektet specifike të sistemit.[18] Sidoqoftë, alternativat nuk kufizohen në mohimin aktiv në njërin skaj dhe pranimin pasiv në skajin tjetër: mund të ketë edhe mbështetje aktive, përbrendësim të vlerave kapitaliste të sistemit deri në pikën ku ato mund të nxisin veprimin. Marksistët dhe radikalët e tjerë antikapitalistë theksojnë me të drejtë se nuk janë burrat ata që përfitojnë nga shtypja e grave, të bardhët nga shtypja e zezakëve, heteroseksualët nga shtypja e gejve etj., por kapitalizmi ose borgjezia. Ky është një korrektim i domosdoshëm i qasjes tipike mes shumë lëvizjeve shoqërore të majta, në të cilat çdo formë shtypjeje konsiderohet e ndarë nga të tjerat dhe asnjëra syresh nuk ka ndonjë lidhje të domosdoshme me sistemin kapitalist. Prapëseprapë, këtu nuk merret seriozisht dallimi që bën Lukács-i midis “asaj që njerëzit në fakt mendojnë, ndjejnë dhe dëshirojnë në një pikë të caktuar të strukturës klasore” dhe “mendimeve e ndjenjave që do të kishin në një situatë të caktuar nëse do të kishin mundësi ta vlerësonin atë dhe interesat që rrjedhin prej saj në impaktin që kanë mbi veprimin e drejtpërdrejtë dhe mbi të gjithë strukturën e shoqërisë.”[19] Nuk mund të supozohet se anëtarët e klasës punëtore jo vetëm që nuk janë të aftë të kenë mendime e ndjenja “të përshtatshme me situatën e tyre objektive”, por në fakt i kanë këto mendime e ndjenja dhe parandalohen për t’u hedhur në bazuar në këto ndjenja për shkak të keqdrejtimit reformist, mungesës së besimit për shkak të disfatave të përkohshme apo pranimit të thellë se, sado i dëshirueshëm qoftë socializmi, bota nuk mund të ndryshohet me themeli. Po sikur punëtorët të mos kenë këtë nivel ndërgjegjeje? Shumë syresh ose kanë qenë të pavetëdijshëm për “këndvështrimin e klasës punëtore”, ose thjesht kanë refuzuar të vihen në këtë pozitë. Në fakt një pakicë e rëndësishme ka mbështetur për shembull shtypjen racore, e cila mund të mos u ketë leverdisur krahasuar me të mirat që do të gëzonin duke luftuar për barazi racore, lere më për barazi të plotë shoqërore. Sidoqoftë, pa një nivel të caktuar ndërgjegjeje klasore, ata nuk do ta merrnin kurrë në konsideratë këtë alternativë: në kontekstin imediat të situatës së tyre, individëve të caktuar të klasës punëtore do t’iu dukej e arsyeshme të mbanin një qëndrim që do të binte ndesh me interesat e klasës punëtore në tërësi. Një herë Lukács-i pat shkruar mbi revizionizmin, i cili në këtë kontest duhet marrë në kuptimin e reformizmit në përgjithësi, se: “Sakrifikon gjithnjë interesat e vërteta të klasës në tërësinë e saj… për të përfaqësuar interesat imediate të grupeve specifike.”[20] Në një situatë revolucionare, disa anëtarë të klasës punëtore do të shkonin më tutje, duke sakrifikuar edhe interesat e grupeve specifike në emër të interesave të drejtpërdrejta individuale, të cilat zakonisht barazohen me një interes kombëtar mbiklasor.[21]
Së dyti, roli qendror i klasës punëtore nuk nënkupton se ajo do të jetë e vetmja forcë e përshirë në revolucionin socialist. Lenini argumentonte më 1916 kundër kritikëve të Kryengritjes së Pashkëve në Irlandë. “Pra një ushtri rreshtohet në një vend the thotë, ‘Ne duam socializëm’, ndërsa tjetra gjetiu thotë ‘Ne duam imperializëm’, dhe ky do të ishte revolucion shoqëror! Kushdo që pret një revolucion shoqëror ‘të kulluar’ nuk do ta shohë kurrë me sy atë. Ky person bën sikur do revolucionin pa e kuptuar se ç’është revolucioni.”[22] Aleatët potencialë të klasës punëtore mund të kenë ndryshuar gjatë njëqind viteve të fundit – nëse Revolucioni Rus do të përhapej me sukses pas 1917, fshatarësia do të kishte luajtur një rol mjaft më të madh, edhe në Evropë, krahasuar me gjendjen e sotme, ashtu sikundër seksionet e sektorit “informal” në vendet në zhvillim dhe klasa “e re” e mesme apo tekniko-menaxheriale do të luajnë sot një rol mjaft më të madh nga ç’do të ishte e mundur më 1917. Ngjashëm ka grupe të shtypura – mes të cilëve në Perëndimin e sotëm shquhen bashkësitë myslimane – situata e të cilave i bën të hapura ndaj argumenteve mbi shkaqet rrënjësore të shtypjes së tyre. Nocioni i Leninit se socialistët duhet të jenë “tribunë të të shtypurve” është më i rëndësishëm se kurrë më parë – sidoqoftë çdo socializëm që meriton të quhet i tillë nuk do t’ia dalë mbanë pa këtë frymë.[23]
Për shkak se kalimi drejt socializmit nis me marrjen e pushtetit, ai duhet të jetë një proces i ndërgjegjshëm. Ekonomia socialiste nuk do të lindë qorrazi nga lufta për të zhvilluar forcat e prodhimit apo për të gjetur mënyra të reja të shfrytëzimit të prodhuesve të drejtpërdrejtë që i vënë në punë këto forca. Lufta për pushtet e klasës punëtore kërkon organizim për të zgjuar, konsoliduar dhe ruajtur ndërgjegjen klasore, por organizimi kërkohet edhe si bazë e një forme alternative të pushtetit shtetëror. Thënë shkurt, proletariati nuk duhet të matet me strukturat organizative brenda të cilave e zhvilloi borgjezia luftën e saj për pushtet (në ata shembuj të paktët ku në fakt bëri diçka të tillë), por me rolin qendror të shtetit dhe format ideologjike të themeluara nga borgjezia pas fitores së saj. Roli i organizimit në konsolidimin dhe ruajtjen e ndërgjegjes klasore ka rëndësi vendimtare, prej formave më bazike të sindikalizmit deri te organizimi revolucionar. “Klasa [punëtore], në vetvete, është vetëm material për shfrytëzim.” – shkruante Trocki më 1932: “Proletariati merr një rol të pavarur vetëm në momentin kur nga një klasë në vetvete shndërrohet në një klasë politike për vetveten. Kjo nuk mund të ndodhë ndryshe përveçse përmes mjetit të një partie. Partia është organi historik përmes të cilit klasa fiton ndërgjegje.”[24] Dallimi që bën Trocki këtu midis një klase në vetvete (një grupi shoqëror që luan një rol ekonomik) dhe një klase për vetveten (një grupi shoqëror që ndërgjegjësohet për pozitën e vet dhe për çka kërkohet që ta ndryshojë atë) mendohet zakonisht, por pasaktësisht, se e ka burimin te Marksi, i cili bën dallimin midis një klase “kundër kapitalizmit” dhe një klase “për vetveten”.[25] Formulimi origjinal është më i mirë për faktin se nuk të jep idenë e një zhvendosjeje të idealizuar nga pandërgjegjshmëria e plotë politike drejt ndërgjegjes – ka po aq pak punëtorë që pranojnë të gjitha aspektet e sistemit sa ka punëtorë që i refuzojnë të gjitha, së paku përpara se të lindë një situatë revolucionare – por atë të një procesi qartësimi në luftë e sipër.
Socializmi do të përbënte transformimin më të madh të gjendjes njerëzore që prej lindjes së shoqërisë klasore. Në të vërtetë, aq gjigande është kjo detyrë, aq i gjerë është hendeku midis realiteteve të kapitalizmit dhe mundësive të socializmit, saqë shumë majtistë i kanë përfytyruar qëllimet e tyre thjesht si versione të modifikuara të kapitalizmit dhe jo si një formë tërësisht të re të shoqërisë njerëzore. Dy modelet e socializmit që kanë mbisunduar shekullin e njëzetë, socialdemokracia dhe stalinizmi, e tregojnë më së miri problemin. Për shkak se secila syresh ka mbrojtur një version të modifikuar të kapitalizmit privat aty ku ka ekzistuar dhe ka ndërtuar kapitalizmin shtetëror aty ku nuk ka ekzistuar, çdo projekt i ri socialist i shekullit të njëzetenjëtë duhet të fillojë nga refuzimi i këtyre të dyve: ëndrra e lirisë njerëzore nuk realizohet as në Britaninë e Attlee-t, as në Kubën e Castro-s, cilatdo qofshin cilësitë e tyre të tjera të admirueshme. Siç ka vënë në dukje Draper-i në një ese të mirënjohur, socialdemokracia dhe stalinimzi janë shembuj të “socializmit nga lart”: “Çka i bashkon format shumë të ndryshme të socializmit nga lart është konceptimi se socializmi (apo faksimilet e arsyeshme të tij) duhet t’u jepet masave mirënjohëse nga lart-poshtë prej një elite sunduese që nuk i nënshtrohet kontrollit të tyre.” Rezultati nuk është socializmi, i cili në të vërtetë është “socializëm nga poshtë”: “Zemra e socializmit nga poshtë qëndron në pikëpamjen se socializmi mund të realizohet vetëm përmes vetemancipimit të masave të aktivizuara ‘nga poshtë’ në luftën për të marrë në duar fatin e tyre, si aktorë (jo thjesht subjekte) në skenën e historisë.”[26] Për socializmin, demokracia nuk është thjesht tipar i dëshirueshëm, por domosdoshmëri. Në të vërtetë, ai do të përkufizohet nga mënyra se si demokracia bëhet baza e atyre aspekteve të jetës njerëzore prej të cilave është aktualisht e përjashtuar nga tregu ose shteti burokratik. Vetëm përmes procesit transformues të marrjes së pushtetit, punëtorët mund të hedhin tutje trashëgiminë e viteve të servilizmit të detyrueshëm apo zemëratës së keqdrejtuar me të cilat i mbrun kapitalizmi: “…si për lindjen në masë të kësaj ndërgjegjeje komuniste, ashtu edhe për arritjen e vetë qëllimit është i nevojshëm një ndryshim në masë i njerëzve, i cili mund të bëhet vetëm në një lëvizje praktike, në një revolucion; pra, revolucioni është i domosdoshëm jo vetëm sepse me asnjë mënyrë tjetër nuk është e mundshme të përmbyset klasa sunduese, por edhe sepse klasa që përmbys vetëm në një revolucion mund të heqë qafe tërë ndyrësinë e vjetër dhe të bëhet e zonja të krijojë themele të reja të shoqërisë.”[27] […]
E përktheu Arlind Qori
Marrë nga libri i autorit ““How Revolutionary Were the Bourgeois Revolutions?”
Imazhi: Boris Kustodiev
[1] Godelier, “The Concept of the ‘Asiatic Mode of Production and Marxist Models of Social Evolution’,” 241.
[2] Duby, The Three Orders, 147–66.
[3] Bois, The Transformation of the Year One Thousand, 152, 171. Ndonëse termi “revolucion feudal nuk përdoret, i njëjti koncept dhe kronologji mund të gjendet edhe te: Dockes, Medieval Slavery and Liberation, 105–10 dhe Poly e Bournazel, The Feudal Transformation, 2–3, 118–40, 351–57. Më vonë Duby-ja e hodhi poshtë edhe termin, edhe nocionin e këtij revolucioni. Shih: France in The Middle Ages.
[4] Bonnassie, “The Survival and Extinction of the Slave System in the Early Medieval West,” 43 dhe më gjerësisht në 38–46.
[5] Wickham, Framing the Early Middle Ages, 207; Harman, “Change at the First Millennium,” 94–95.
[6] Marrë nga përkthimi shqip i “Ideologjisë gjermane” të Marksit dhe Engelsit, 8 Nëntori, 1983, f. 34 (Shën. përkth.)
[7] Lukács, “Critical Observations on Rosa Luxemburg’s ‘Critique of the Russian Revolution’,” 283.
[8] Ibid., 281.
[9] Bukharin, “The Economics of the Transition Period,” 125–28.
[10] Për shembull, shih: Albert, Parecon; Callinicos, An Anti-Capitalist Manifesto, kapitulli 3; dhe Pat Devine, Democracy and Economic Planning.
[11] Peter Green, “The First Sicilian Slave War,” 24.
[12] Dockes, Medieval Slavery and Liberation, 17, 219. Për të imagjinuar mënyrën se si suksesi i revoltës së Spartakut mund të sillte lindjen e kapitalizmit rreth vitit 500 e.s., shih: MacLeod, The Restoration Game, 188–93, që është shembull i spekulimeve fantashkencore, por që s’kanë të bëjnë me historiografinë.
[13] Finley, Ancient Slavery and Modern Ideology, 132–49; Ste. Croix, The Class Struggle in the Ancient Greek World, 226–59, kapitulli 8; Wickham, “The Other Transition,” 12–30.
[14] Wickham, Framing the Middle Ages, 529–33.
[15] Ibid., 441.
[16] Ibid, 350–51.
[17] Ibid., 578–88.
[18] Gramsci, “The Study of Philosophy,” 333–34, Q11§12.
[19] Lukács, “Class Consciousness,” 51.
[20] Lukács, Lenin, 56.
[21] Rees, The Algebra of Revolution, 260, shënimi 134.
[22] Lenin, “The Debate on Self-Determination Summed-Up,” 355.
[23] Lenin, “What Is to Be Done?,” 423 dhe më gjerësisht 412–17, 421–36.
[24] Trotsky, “What Next?,” 134.
[25] Marx, The Poverty of Philosophy, 211. Përdorimi i parë i dallimit midis klasës “në vetvete” dhe klasës “për vetveten” duket se është bërë në librin e Buharinit, Historical Materialism, 292–93.
[26] Draper, “The Two Souls of Socialism,” 3.
[27] Marrë nga përkthimi shqip i “Ideologjisë gjermane” të Marksit dhe Engelsit, 8 Nëntori, 1983, f. 71 (Shën. përkth.)
