/Dirk Philipsen/
Përkundër besimit kapitalist për pamjaftueshmërinë dhe interesin vetjak, më në fund po ravijëzohet një plan për lulëzimin e përbashkët të njerëzimit.
Kam parë tufa të tëra xixëllonjash
hijshëm zbukuruan kopshtin tim si kurrë më parë,
tërhequr në ajrin e pastruar nga lakmia jonë e pacipë,
shkëlqimi i tyre si kthim në kohë më të lashta se ne,
ogur i Tokës pa ne, një kujtesë
se ne kurrë nuk jemi imunë ndaj natyrës. Mendoj se
ky mund të jetë fundi që gjithmonë kemi dashur
për t”ia nisur nga e para…
– Nga poema “Thuaj që ky nuk është fundi” (2020) e Richard Blanco-s
***
Një e vërtetë themelore po përpiqet sërish të çajë përmes agonisë së pandemisë mbarëbotërore dhe një shtypjeje racore çnjerëzore të vazhdueshme. Punonjësit e kujdesit shëndetësor që rrezikojnë jetën për të tjerët, rrjetet e ndihmës reciproke që kontribuojnë në fuqizimin e komuniteteve të lagjeve, fermerët që shpërndajnë ushqime te klientët e karantinuar, nënat që bëhen gardh për të mbrojtur të rinjtë nga dhuna policore: ne jemi bashkë në këtë jetë. Ne – të rinj dhe të vjetër, qytetarë dhe imigrantë – bëjmë më të mirën kur bashkëpunojmë. Në të vërtetë, mënyra e vetme për të mbijetuar është të kemi mbështetjen e njëri-tjetrit ndërkohë që ruajmë aftësinë ripërtëritëse dhe larminë e planetit që e kemi për shtëpi.
Kjo nuk është ide e re apo befasuese. Antropologët na kanë dëshmuar prej kohësh se si specie, as veçanërisht e fuqishme apo e shpejtë, njerëzit kanë mbijetuar për shkak të aftësisë unike për të krijuar dhe bashkëpunuar. “Lulëzimi ynë është i ndërsjellët” është mënyra se si studiuesi indigjen Edgar Villanueva rroku mençurinë shekullore në librin e tij Dekolonizimi i Pasurisë/Decolonizing Wealth (2018). Risi është shkalla në të cilën kaq shumë udhëheqës civikë dhe korporatash – ndonjëherë kultura të tëra – kanë humbur aftësinë e njohjes së vlerës tonë më të çmuar kolektive.
Kjo humbje i ka rrënjët, në një pjesë të madhe, në tragjedinë e privates – nocion që ka lëvizur, me shpejtësi, nga ideja kureshtare e ideologjisë në sistemin ekonomik global. Ajo pretendonte egoizmin, lakminë dhe pronën private si farat e vërteta të progresit. Në të vërtetë, konceptin e gabuar shumë lexues mund ta kenë dëgjuar me emrin “tragjedia e të përbashkëtës” e cila e ka origjinën në supozimin fëminor se interesi privat është shtysa natyrore mbizotëruese e veprimit të njeriut. Tragjedia e vërtetë, megjithatë, nuk shtrihet tek e përbashkëta, por te privatja. Privatja është ajo që prodhon dhunë, shkatërrim dhe përjashtim. Ideja e privates, e njohur lehtësisht në mijëra vite të kulturës njerëzore, është ajo që në mënyra të ndryshme ndan, shfrytëzon dhe shteron ata që jetojnë sipas logjikës së saj të ftohtë të veprimit.
Në shoqëritë paraindustriale, bashkëpunimi ishte tërësisht i domosdoshëm për mbijetesë. E sërish të kuptuarit se një e tërë më e shëndetshme është më tepër se pjesët e saj nuk ka reshtur kurrë së karakterizuari kulturat. Ajo mishëron shtyllat e krishterimit e po aq të Epokës së Artë të islamit, iluminizmit apo New Deal-it. Në mes të depresionit global, presidenti i Shteteve të Bashkuara Franklin D Roosevelt bëri thirrje për një “marrëveshje industriale” – një zotim për pagë të dinjitetshme dhe të drejtën e punës për të gjithë. Gjatë viteve 1960 Martin Luther King-u i bëri jehonë idesë më të gjerë kur tha se askush nuk është i lirë deri kur të jemi të gjithë të lirë. Në Ditën e Tokës më 1970 senatori amerikan Edmund Muskie shpalli se e vetmja shoqëri që do të mbijetojë është ajo që “nuk do të tolerojë baraka për disa dhe shtëpi të mira për të tjerët, … ajër të pastër për disa dhe pisllëk për të tjerët”. Ne duhet t’u japim këtyre ideve emrin që meritojnë: parime themelore të qytetërimit. Begatia shoqërore dhe ekonomike varet nga mirëqenia e të gjithëve, jo vetëm e një pakice.
Kulturat që janë larguar prej kësaj vetëdijeje nuk para ia kanë dalë mbanë – prej perandorisë romake te nazizmi e stalinizmi. A do të pësojë edhe kapitalizmi neoliberal të njëjtin fat? Ky i fundit në vend që të kuptojë larminë e pafund të gjërave që duhet të jenë në vendin e tyre në mënyrë që të mundësohen arritjet individuale, bazohet në pretendimin e papjekur se privilegjet tona janë “të merituara” pasi vijnë kryesisht prej iniciativës private.
Po çfarë është ky pretendim: ku do të ishim ne pa punën dhe kujdesin e të tjerëve; pa ushqimin e bujkut; pa elektricitetin, strehimin dhe rrugët, kujdesin shëndetësor dhe arsimimin e aksesin në informacion dhe qindra gjëra të tjera që na sigurohen, në përditshmëri, e shpesh falas, e në mënyrë rutinë pa e ditur se çfarë i ka sjellë në jetë ato?! Duke e parë veten si individë të lirë në dukje, është e lehtë dhe e volitshme të llastohemi me gënjeshtrën: “Unë e ndërtova atë. Unë punova për të. Unë e mësova atë”.
Ana e dhimbshme e medaljes janë ata miliarda njerëz që, jo për fajin e tyre, mbajnë barrën e rëndë. Ata që kanë lindur në vendin e gabuar, nga prindër të gabuar, në shkolla të gabuara – “të gabuara” për asnjë arsye tjetër përveç ngjyrës së lëkurës së tyre, besimit fetar apo talenteve që nuk vlerësohen. Fokusi i kufizuar tek individi mund të shihet si shërbim i pastër ndaj ushtruesve të pushtetit: nëse ata që gëzojnë privilegje dhe pasuri supozohet se i kanë merituar ato, atëherë edhe ata që vuajnë dhe kalojnë vështirësi i meritojnë.
Mendimi ekonomik standard i mbjell dhe ushqen këto frikëra
Ndërkohë të moshuar e të rinj kanë ndjesinë e humbjes së një trashëgimie kulturore që e tejkalon privaten, një qëllim përtej reklamimit të vetes. Ne me gjasë i frikësohemi, dhe me arsye të fortë, që në gjithë këtë vetëpromovim, ne nuk mund të mbështetemi më tej te të tjerët kur të kemi nevojë, të na sigurojnë punë të vazhdueshme, një komunitet të qëndrueshëm, pak dashuri dhe mirësi. Ne jemi të llahtarisur nga ndryshimi i klimës, pasoja e fundit e konsumit tonë të pangopur. Ne i druhemi vetmisë dhe depresionit, punës së tepërt, humbjes së punës, borxheve. Ne e ndjejmë, dhe shpesh përjetojmë, që kur gjithkush shikon punën e tij nxjerr më të keqen tonë – unë kundër teje, një fis kundër tjetrit. Shumë e përjetojnë këtë thjesht si një kulturë në rrezik.
Mendimi standard ekonomik mbjell dhe ushqen frikën e fshehur duke na mësuar se jemi të gjithë në garë për burime të kufizuara. Shumica e përkufizimeve të ekonomisë tradicionale mbështeten në një version të përkufizimit të Lionel Robbin-it në 1932 si “alokim efikas i burimeve të pakta”. Reagimi ndaj pamjaftueshmërisë, i çiftuar me dëshirën e supozuar të njerëzve për më shumë, është padyshim: vazhdimi i prodhimit të më shumë gjërave. Prandaj nuk përbën habi që ylli udhërrëfyes i suksesit, si i politikëbërësve ashtu edhe ekonomistëve, është parametri i vrazhdë – i PBB – që nuk bën gjë tjetër veçse mat pa dallim produktin përfundimtar (më shumë gjëra), pavarësisht nëse është i mirë apo i keq, nëse krijon mirëqenie apo dëm, dhe paçka se rritja e saj e vazhdueshme është e paqëndrueshme.
Logjika e saj qarkulluese: (1) pamjaftueshmëria bën që njerëzit të kenë kërkesa të pafundme, prandaj ekonomia ka nevojë të rritet; (2) që ekonomia të rritet, duhet që njerëzit të kenë gjithnjë e më shumë kërkesa. Një mendim i tillë mbizotëron fushën e ekonomisë dhe shumë nga kulturat bashkëkohore: Njeriu (këto ide në pjesën dërrmuese vinë nga burrat) si maksimizues i pafundmë i interesit vetjak; njerëz të reduktuar në prodhues dhe konsumatorë; të gjitha aspektet e jetës që shkojnë përtej akumulimit të thjeshtë të gjërave – morali, gëzimi, kujdesi – janë të kufizuara në kopshtet për fëmijë, letërsi dhe kurset e rastësishme të etikës në shkollë të mesme apo universitet. Rezultati është ai që Nicholas Kristof-i në gazetën New York Timese quan “miopi morale” që kërcënon të shembet nën një grumbull të stërmadh gjërash.
Çrregullime të tilla si ndryshimi i klimës, racizmi dhe pabarazitë nuk janë të palidhura apo tipare të jetës që ndodhin natyrshëm. Përkundrazi, ato mbështeten në trillime dhe dështime të “privates”, që më vonë u kthyen në sisteme që tashmë qeverisin jetët tona.
Në të vërtetë, ne bashkëpunojmë, organizohemi së bashku, shfaqim dashuri dhe solidaritet – siç ka dokumentuar Elinor Ostrom-i, e nderuara me çmimin Nobel, në librin e saj Qeverisja e të Përbashkëtës/Governing the Commons (1990) – në një proces që në mënyra të ndryshme krijon rregulla të përbashkëta dhe vlera që organizojnë jetën e përbashkët. Ne çdo ditë mbështetemi te shoqëria, komuniteti dhe familja. E megjithatë shkëputja tragjike mes realitetit tonë të jetuar (sado i luftuar hera-herës) dhe ideologjisë sunduese, që i thur lavde “privates” në tekstet, gazetat dhe filmat e Hollivudit, shpeshherë na kalon pa e kuptuar. Kur korporatat e mëdha, të drejtuara nga njerëz që predikojnë doktrinën e tregut dhe fitimeve private, kanë nevojën e publikut për t’i shpëtuar financiarisht, pak nga ata në pushtet e shtrojnë pyetjen më të dukshme: përse ke nevojë për parà publike për të të shpëtuar nëse supozohet se ti duhet ta nxjerrësh vetë veten tënde nga lluca?!
Një pyetje më e thellë do të ishte: përse duhet që të pasurit dhe të privilegjuarit – që gjerësisht i kanë arritur këto nga puna falas e natyrës dhe puna e lirë e punëtorëve – të shpëtohen, kur janë në telashe, nga njerëzit e zakonshëm që përndryshe mendohen si për “t’u flakur tutje”?!
Versioni i veçantë i “pronës private” me gjasë e ka zanafillën e saj në Perandorinë Romake. Ajo vjen bashkë me nocionin e sundimit absolut – që shënon të drejtën e dikujt për të pasur kontroll të plotë pronës së tij. Fillimisht ky sundim ushtrohej nga kryetari mashkull i familjes, si karshi sendeve ashtu edhe njerëzve – ose, më saktësisht, ndaj sendeve, por gjithashtu edhe ndaj njerëzve të cilët, ndoshta në atë që mund të njihet si pushteti i parë ligjor i grabitjes në emër të privates, u përkufizuan si sende (fëmijët, skllevërit).
Vrasja e George Floyd-it në 25 maj 2020 solli edhe një herë në vëmendjen botërore se shumica e njerëzve – të varfër, të rinj, të moshuar, të zinj, zeshkanë, jomeshkuj – janë në shërbim të regjimit të interesit privat. Shumë shpesh ata dhunohen në emrin e maskuar vagullt të pronës private, krim i kryer ky nga policia, që është ngarkuar me detyrën e ruajtjes së saj. Gabimi i vandalëve në demonstratat e fundit, siç kanë vënë dukje satiristët, ishte se ata nuk plaçkitën në emër të firmave private. E thënë ndryshe: në mënyrë që ligji mos të të vendosë çizmet në grykë, vjedhja jote duhet të bëhet në rangun e zyrtarëve të lartë dhe miratimin e pushtetit.
Thënë shkurt, tragjedia e privates nuk vjen nga privatja si individ, por nga privatja si zotërim/pronësi, si kontroll ndaj tokës, burimeve e me radhë. Të zotërosh gjithmonë ka pasur të bëjë më pak me mbrojtjen e vetes sesa përjashtimin e të tjerëve. Si e tillë është një shkelje logjike e “tjetrit” ose, në të vërtetë, e të tjerëve. Ti kundër meje – fitimi yt, humbja ime.
Përgjatë brezave vjedhja e hapur e trashëgimisë së përbashkët u maskua si pronë private
Për ilustrim: asnjë ngjarje e vetme, as lufta, nuk krijoi aq shumë mjerim në një vend si Anglia sesa kur ata me mundësi për të ushtuar dhunë (me ushtri, ligje dhe pasuri) privatizuan dhe gardhuan tokën që u nevojitej njerëzve për të mbijetuar. Ajo filloi të njihej si “gardhim i të përbashkëtës”, por përfaqësonte një vjedhje në shkallë të gjerë dhe të përgjakshme, duke u mundësuar një përqindjeje shumë të vogël njerëzish të përjashtonin shumicën nga përdorimi i trashëgimisë së përbashkët. Ky rezultat prej kohësh është natyralizuar dhe shumëfishuar në botë, si dhe është shenjtëruar në ligj si “të drejtat e pronës private”.
Askush nuk është dhunuar më shumë se ata që u brutalizuan si skllevër dhe bujkrobër, e gjitha në emër të fitimit dhe – siç kanë dokumentuar në detaje të përpikta autorë si Kidada Williams-i – shenjtëruar nga një regjim i egër i pronës private. Racizmi është një bllok themelor i sistemit të kapitalit privat, siç na kujtojnë autorë të ndryshëm nga C L R James-i, Angela Davis-i e deri te Barbara dhe Karen Fields-i.
Asnjë formë qeverisjeje, shoqërore apo ekonomike, nuk i ka plaçkitur burimet natyrore aq sa prona private (ndonëse pronësia shtetërore e komunizmit iu afrua).
Asnjë rrethanë tjetër nuk i minon të drejtat politike dhe liritë në ditët e sotme më tepër se varfëria – përjashtimi i dhunshëm nga të drejtat themelore të njeriut: e drejta për punë, të ardhurat dhe burimet jetike.
Kësisoj privatja si sundim mbi pronën pashmangshëm dhunon privaten si integritet personal dhe liri. Njerëzit bëhen objekte – skllavi im, punëtori im, fëmija im – dhe iu mohohet qasja në të mirat thelbësore të jetës. Pra të privuar nga pavarësia, privatja e redukton lirinë e shumicës, të gjithë atyre pa qasje të mjaftueshme në kapital, në zgjedhjet e ngushta të ofruara nga tregu në shërbim të pronës private – ata janë, me fjalët e Amartya Sen-it , në mënyrë efektive të privuar “nga aftësia për të zhvilluar potencialin e plotë si qenie njerëzore”.
Përgjatë brezave, vjedhja e hapur e trashëgimisë së përbashkët u maskua si pronë private, duke u fshehur pas kontratave ligjore dhe trillimeve të ftohta të parasë si pasuri. Njeriu mësohet me zakonet, sugjeron kjo histori, madje edhe kur ato e kundërshtojnë hapur mendimin racional. Luftëtarët e hershëm të lirisë kundër gardhimit të tokës së përbashkët, grupe si “the Diggers”, ishin dukshëm më pak të mistershëm se bashkatdhetarët e tyre modernë: askush nuk është i lirë, deklaronin ata më 1649, “derisa të varfrit… të kenë lirinë të shfrytëzojnë dhe punojnë të përbashkëtën”. Thomas Jefferson-i (luftëtari për liri, jo skllavopronari) do ta kishte kapur logjikën – siç do ta kishin kapur edhe Toussaint L’Ouverture-i apo Nelson Mandela.
Ligjërisht “të çliruar” për të shitur krahun e punës, të shpronësuarit nga toka u reduktuan në një gjendje mjerimi ku u kthyen në “masa” të pavullnetshme për të populluar fabrikat satanike të industrializimit të hershëm – liria si zgjedhje mes mjerimit dhe vdekjes.
Justifikimi për përjashtimin dhe shfrytëzimin e pamëshirshëm të të tjerëve në emër të interesit privat ka mbetur gjithmonë i njëjtë: mundësia për një të ardhme më të mirë për të gjithë. Sot ne duhet të pyesim: a ia ka mbërritur me sukses? Kjo është një pyetje shumë më e vështirë nga do të na bënin të besonim apologjetët bashkëkohorë si Steven Pinker-i. Po, me çfarëdolloj vlerësimi të gjendshëm, kapitalizmi (i mbështetur në interesin privat) ka gjeneruar pasuri dhe dije të pakrahasueshme.
Megjithatë ky krijim shpërthyes i pasurisë erdhi, dhe vazhdon i tillë, me një çmim të shtrenjtë që rritet në mënyrë eksponenciale. I fuqizuar nga lëndët djegëse fosile, ai po shkatërron dhe djeg planetin. I mbështetur në nxjerrje dhe shfrytëzim, progresi kapitalist mbart që në lindje dhunën në rritje dhe shkatërrimin. Ana tjetër e civilizimit, me fjalët e Walter Benjamin-it, duket se është “një dokument i barbarizmit”. Rritja, zgjerimi, zhvillimi – lufta për të fituar mbi pamjaftueshmërinë dha dhe mori në masë të madhe prej atyre që e populluan tokën tonë. Ndoshta ka ardhur më në fund koha të vlerësojmë masakrën që e krijoi pasurinë.
Në fillim ekonomitë moderne patën sukses të siguronin më tepër kalori për një pacient të uritur. Mbështetur në këtë sukses fillestar, zanati i ekonomisë (padyshim i mbështetur në modele matematikore të sofistikuara) arriti në përfundimin se më shumë kalori do ta përmirësonin përgjithmonë shëndetin. Tashmë që kemi të bëjmë me një pacient të dhjamosur e të rrezikuar nga vdekja, udhëheqësit dhe këshilltarët tanë ekonomikë me kokëfortësi i rezistojnë njohjes së pyetjes së qartë: nëse vijojmë me regjimin e kalorive me rritje eksponenciale, a nuk do ta paralizojmë, në mos vrasim fare pacientin – veten tonë?
Shumë është thënë se si gara e pandërprerë për më shumë, më e madhe, më e shpejtë, ka çuar në një krizë të ndjenjës së kuptimit dhe qëllimit, atë që King-u e quajti një zgjerim i “vdekjes shpirtërore” duke jetuar “i prirë kah gjërat” sesa “një shoqëri e prirë kah njeriu”, ose atë që D H Lawrence-i thjeshtësisht e etiketoi si “Mamoni i lakmisë së mekanizuar”.
Po pavarësisht nëse vdekja është e llojit shpirtëror apo kuptimit, ose është vdekja aktuale e natyrës dhe njerëzve, e gjitha buron nga një rrënjë e përbashkët: historia e veçantë e interesit vetjak dhe manifestimi i tij logjik: privatja. “Ne nuk duhet të arratisemi nga Toka”, siç na paralajmëronaktivistja mjedisore Vandana Shiva në librin Përbashkimi kundër 1-përqindëshit/Oneness vs the 1% (2019), “ne duhet të arratisemi nga iluzionet që na skllavërojnë mendjen…”.
Ne prodhojmë mjaftueshëm për çdo fëmijë, grua dhe burrë, aq sa për të pasur një jetë të mirë dhe dinjitetshme kudo që jetojnë
Sot jetojmë në një botë të ndryshme. Çfarëdo që mund të justifikohej në të shkuarën për të tejkaluar varfërinë dhe pamjaftueshmëritë, tashmë nuk qëndron më. Sot ne përballemi me një sfidë krejt tjetër. Jo mjaft pak, por tepër shumë. Jo mungesë, por bollëk.
Në botën moderne më shumë në të vërtetë është më pak. Në të vërtetë, kostot e rritjes ekonomike kanë filluar të tejkalojnë përfitimet, e dukshme kjo në plaçkitjen e mjedisit dhe shpërthimin e pabarazive. Ne tanimë nuk kemi nevojë për më tepër, por për më mirë dhe shpërndarje më të drejtë, në mënyrë që të sigurohet prosperitet për të gjithë. Kolektivisht ne prodhojmë mjaftueshëm për çdo fëmijë, grua dhe burrë, aq sa për të pasur një jetë të mirë dhe dinjitetshme kudo që jetojnë. Si një komunitet botëror, ne dimë më shumë dhe krijojmë më shumë nga sa dimë se mund të përpunojmë. Është një arritje e jashtëzakonshme. Ne duhet ta festojmë dhe gëzojmë së bashku këtë, në vend se të mbetemi në rrugën e mjerueshme të vënies së njërit kundër tjetrit në garën për gjithnjë e më shumë, njëri që vdes nga teprica, tjetri që vdes nga mungesat.
Megjithatë sistemet tona ekonomike sunduese vazhdojnë të ndjekin nxjerrjen kolonialiste dhe përjashtimin brutal, në procesin e krijimit të dy problemeve ekzistenciale, të lidhur në mënyrë organike: mbajtjen e vazhdueshme (dhe në disa raste edhe thellimin e saj) të varfërisë dhe shkeljen e kufijve biofizikë të planetit tonë. Çfarë ironie tragjike që, në fillim të shekullit 21, departamentet ekonomike të universiteteve në mbarë botën ende vijojnë të trajnojnë disa nga mendjet tona të ndritura me modelet e thjeshta ekonomike për alokimin eficient të burimeve të pakta, në vend se si të ndërtohet qëndrueshëm një jetë e mirë mbështetur në bollëkun e dijes dhe burimeve!
Për ta përforcuar më shumë: për të ndjekur gogolin e pamjaftueshmërisë, ne jemi, tashmë, në procesin e tejkalimit të frikshëm të disa pragjeve historike, duke ndryshuar vetë trajtën e jetës dhe krijimin e një të ardhmeje të paqëndrueshme për fëmijët, nipërit e mbesat tanë. Ky është Barbarizëm 3.0.
Pyes veten nëse tragjedia e vërtetë e privates qëndron në veçimin e asaj që mund të funksionojë vetëm si e bashkuar, në procesin e përjashtimit, individualizimit, shkatërrimit, tëhuajsimit dhe, për pasojë, minimin e krijimtarisë së lindur dhe aftësisë ripërtëritëse të një sistemi kompleks e medoemos të ndërlidhur – midis njeriut dhe njeriut dhe midis njeriut dhe natyrës.
Ne po jetojmë në mes të një tranzicioni historik. Mund të jetë fati ynë i madh që, në këto rrethana, ende e kemi një zgjedhje: të zgjohemi, ose të ngatërrohemi në shtegun tonë të tashëm. Nëse zgjedhim këtë të fundit, siç vijon të na tregojë shumica e ekspertëve të zakonshëm anembanë botës, “vështirë se do t’i shmangemi kolapsit”.
Padyshim historia se si kemi arritur në këtë pikë dhe mundësitë për ndryshimin e kursit janë jashtëzakonisht komplekse. E megjithatë arsyeja se përse kolapsi është thuajse i sigurt nëse ne vijojmë në shtegun aktual është shumë e thjeshtë: teprimi.
Thembra e Akilit e ekonomive moderne është natyra eksponenciale e rritjes ekonomike. E mbështetur në atë që ekonomistët e konsiderojnë si normë e “shëndetshme” e rritjes prej rreth 3%, ekonomisë i duhet të dyfishohet në afërsisht çdo 23 vite. Nëse një rritje e tillë është e vështirë të përfytyrohet, kjo vjen ngaqë është absurde. Përfytyroni ekonomi të tilla si ajo e Shteteve të Bashkuara me 16 herë më shumë prodhim në 100 vite, 256 herë në vetëm 200 vite apo 5000 herë në 300 vite! Ka një diagram në teorinë ekonomike, shkruan Kate Raworth-i në librin Ekonomia e petullave/Doughnut Economics (2018), “që është aq i rrezikshëm sa nuk është skicuar kurrë: prirja afatgjatë e rritjes së PBB-së”.
Në vend të kësaj, ne duhet të shtrojmë pyetjen: çfarë vlerësojmë në të vërtetë? Dhe si ta matim atë? Kur teoricienët shkruajnë për ekonominë e të mirës së përbashkët, apo për mirëqenien e të gjithëve, ata e vendosin theksin në një komplet vlerash shumë të ndryshme nga ato që, të mbështetura në pronën private dhe përfitimet private, sundojnë ekonomitë moderne të ditëve të sotme – jo eficiencën por shëndetin dhe aftësinë ripërtëritëse, jo fitimet por mirëqenien kolektive. Ata mbështeten në pretendimin moral themelor që, siç e shpreh studiuesja ligjore Jedediah Purdy në librin Kjo tokë është toka jonë/This Land Is Our Land (2019), “bota në parim i përket të gjithë atyre që kanë lindur në të”.
Shumica e traditave qytetërimore bien dakord se çdokush që vjen në këtë botë duhet të ketë një pretendim të barabartë për të lulëzuar në jetë. Nëse duhet t’i ndjekim këto tradita, duhet të dalim në përfundimin se kulturat që “kanë zënë vend” në pronën private dhe pasurinë janë të falimentuara moralisht. Ato vlerësojnë privaten karshi njeriut.
Ne vlerësojmë atë që matim. Kur matim gjërat e gabuara, rezultati është i mbrapshtë
Në librin Vlera e gjithçkaje/The Value of Everything (2019), ekonomistja Mariana Mazzucato nxjerr në pah një të metë themelore në mënyrën e të menduarit: “deri më tani ne kemi ngatërruar çmimin me vlerën”. Ekonomistët dhe politikëbërësit kanë krijuar një sistem të shkëputur nga bota reale që privilegjon shkëmbimet e tregut përmbi mirëqenien tonë personale dhe të planetit. Kjo është gjithashtu një logjikë standarde qarkulluese: fitimet justifikohen sepse është prodhuar diçka që supozohet se ka vlerë; vlera, në anën e saj, përcaktohet nga shuma e fitimeve.
Këtu mbase shtrihet thelbi i epokës tonë teknokratike: ne vlerësojmë atë që matim. Kur matim gjërat e gabuara, rezultati është i mbrapshtë. Sot ajo që ka më tepër rëndësi për lulëzimin e jetës nuk llogaritet aspak në treguesit e performancës të ekonomisë tonë sunduese. Një mjedis natyror që do të vijojë të na sigurojë neve ajrin e pastër, ujin e pastër, tokat e pasura – nuk llogaritet. Komunitetet që edukojnë dhe kultivojnë anëtarët e tyre – nuk llogariten. Ne kemi një sistem ekonomik, reflekton Lorenzo Fioramonti në librin Ekonomia e mirëqenies/Wellbeing Economy (2017), “që nuk shikon asnjë vlerë te njeriu apo burimet natyrore nëse nuk është për t’u shfrytëzuar”. Rezultati është ajo që historiani i mjekësisë Julie Livingstone e quan “rritja vetëshkatërruese”. Sfida e trefishtë e ndryshimeve klimatike, pandemisë dhe racizmit sistemik nxjerrin në dukje të metat e thella të sistemit.
Mbase atëherë është jorealiste të presësh nga individët që të bëjnë zgjedhje më të mençura, kur arsyetimi ekonomik sundues i shpërblen ata për lëvizjen në drejtimin e gabuar. Unë e vë re këtë çdo pranverë kur studentë të talentuar përballen me zgjedhje të kufizuara për të ardhmen e tyre: ligj korporativ, konsulencë, financë, mjekësi e thelluar. A mund të ecim përpara me investitorë zhvatës/mashtrues, që tërheqin konsumatorët kah gjithnjë e më shumë produkteve apo që bëjnë karrierë duke gënjyer publikun, e që e bëjnë praktikisht të pamundur për ata që kërkojnë një të ardhme të qëndrueshme dhe jetë të ekuilibruar të paguajnë faturat e tyre?
Nga ana tjetër emergjenca e tashme mund të kërkojë një ndryshim në logjikën e veprimit, një sistem që mbështet vlerat thelbësore që ndërtojnë jetën e lulëzuar – shëndeti, diversiteti dhe aftësia ripërtëritëse. Dikush mund ta quajë këtë “prosperitet i bashkëndarë brenda kufijve biofizikë” apo, siç e quan Raworth-i, “ekonomia e petullave”.
Sido që ta emërtojmë, ne kemi nevojë për një ekonomi të përqendruar në lulëzimin e përbashkët, se sa në monstrën që më shumë parà njëfarësoj do të çojnë atje brenda ditës si me magji. Ky është vlerësim i thjeshtë dhe kokëfortë i realitetit.
Përtej asaj që është e mundur, ne duhet të pyesim se çfarë duam realisht. Mbase tragjedia më e thellë e privates nuk është shkatërrimi i shtëpisë tonë në emër të interesit vetjak, por humbja e mundësisë më të madhe në histori, dështimi për të kuptuar atë që mendimtarët e së shkuarës vetëm sa mund ta ëndërronin – një jetë të çliruar nga nevojat dhe pamjaftueshmëritë. Një kulturë ku “dashuria për parà si pronësi”, në fjalët e John Maynard Keynes-it më 1930, “do të vlerësohet për atë që është, një sëmundje disi e neveritshme”. Një e ardhme, siç e përmblodhi Vandana Shiva, në të cilën “monedha e ekonomisë nuk është paraja, [por] jeta”.
Të trishton thellë fakti që kulturat moderne, në pjesën më të madhe, nuk ia lejojnë më vetes të ëndërrojnë dhe luftojnë për një jetë më të mirë. Në vend se të hyjnizojmë pjesë nga madhështitë e shkuara apo realizmin e rremë që nuk ka ekzistuar kurrë, përse të mos përfytyrojmë një njeri të rritur dhe të shëndetshëm, i cili nuk është më i burgosur i regjimit të “më tepër kalorive” – një mendje e çliruar “nga dashuria për paranë” të cilën ekonomisti i qëndrueshmërisë Tim Jackson-i e përfytyroi në librin Prosperitet pa rritje/Prosperity Without Growth (2009)?! Madje mund të shkohet më larg. Prosperitet pa burgosjen mendore dhe kulturore, pa barrën e rëndë të punës me mëditje dhe reduktimit të zymtë të jetës në analizën kosto-përfitim – një jetë, në gojën e poetit Langston Hughes, “ku lakmia nuk e than më shpirtin”.
Mund të jetë një jetë si ajo e përfytyruar nga teoricienë si Adrienne Maree Brown-i në librin Strategji në bërje/Emergent Strategy (2017) dhe aktivistët e rinj të International Indigenous Youth Council, të lëvizjeve Movement for Black Lives, Fridays for Future, Sunrise Movement apo Wellbeing Economy Alliance. Pjesëmarrës në grupe të tilla po e përfytyrojnë jetën brenda komuniteteve të qëndrueshme dhe të shëndetshme, duke respektuar diferencat. Ata parashikojnë ekonomi përtëritëse pa karbon, komunitete që i ofrojnë punë kuptimplota kujtdo që dëshiron. Ata kanë hartuar propozime politikash të sofistikuara (shiko lidhjet më sipër) dhe shkruar vlerësime të hollësishme të një ekonomie të mundshme të mirëqenies. Ata po luftojnë për atë që studiuesi Amna A Akbar-i në gazetën New York Times e quajti një sistem qeverisës “detyrimi parësor i të cilit është karshi nevojave të njerëzve në vend se të fitimeve”. E thënë shkurt, duke kërkuar pavarësinë tonë personale dhe kolektive, ne mundet, në solidaritet me njëri-tjetrin, të ndërtojmë një shoqëri që lulëzon për të mirën e përbashkët, jo vetëm për një pakicë të përzgjedhur.
Duke marrë parasysh gjendjen tonë aktuale globale, tundimi është ta hedhim poshtë këtë mënyrë të menduari si idealiste dhe naive. Megjithatë, nëse i kushton vëmendjen e duhur, shenjat e jetës kudo po e çajnë përmes ndërtesën e së vjetrës. Siç na kujton teoricienia sociale Patricia Hill Collins-i, “ka gjithmonë zgjedhje dhe fuqi për të vepruar, pavarësisht se sa e zymtë mund të jetë situata”.
Po, një e ardhme e mirëqenies së qëndrueshme do t’i nxjerrë jashtë loje shumë profesione dhe zanate
Të rinjtë gjermanë të mijëvjeçarit u kanë bërë thirrje më të rriturve të tyre me një mesazh të shkruar Ihr habt keinen Plan (2019), ose “Ju nuk e keni një plan”, dhe më tej shpalosin një vizion konstruktiv që premton për brezat e ardhshëm. Intelektuali publik Rutger Bregman na kërkon që përfundimisht të ndalojmë së mbrojturi të pambrojtshmen. Libri i tij Utopi për realistët/Utopia for Realists (2017) mbështetet në një kuptim të thellë: shumë utopi janë më realiste se realiteti aktual, pavarësisht se sa shumë mbrohet ky i fundit si mundësia e vetme nga ata me kostume, diploma universitare mbresëlënëse dhe llogari të majme bankare.
Ne kemi nevojë për një dialog demokratik të gjerë rreth politikave të ndryshme që mund të punojnë më së miri në nxitjen e të mirës së përbashkët, duke tejkaluar tragjedinë e privates. Një liri e re duhet të gjejë strehë brenda realiteteve të natyrës dhe të drejtave të të tjerëve. Kufijtë do të rizbulohen si thelbësorë për lirinë. Kjo do të kërkojë ndryshime të vështira – larg prej energjisë fosile, konsumit masiv të mishit apo pranimit të pabarazive të shfrenuara. Po, një e ardhme e mirëqenies së qëndrueshme do t”i nxjerrë jashtë loje shumë profesione dhe zanate, me gjasë humbjen e më shumë vendeve të punës nga sa do të zëvendësohen, duke çelur kështu mundësi për javë pune më të shkurtra për të gjithë. Midis shumë shtigjeve të mundshme për të ecur përpara, tiparet qendrore të mëposhtme do të jenë të domosdoshme:
- rregulla lokale, kombëtare dhe ndërkombëtare për të parandaluar shkeljen e pragjeve ekologjike kritike;
- riparim i dështimeve skandaloze të tregut përmes llogaritjes së vërtetë të kostove, duke vlerësuar si duhet punët jetike (dhe punëtorët), duke i dhënë fund privatizimit të fitimeve dhe shoqërizimit të humbjeve, kompensim për shërbimet themelore të ekosistemit dhe një ekonomi kujdesi (për shembull, një llogaritje e saktë e kostove të benzinës mund ta rrisë çmimin në 16 dollarë për gallon);
- vënie në dispozicion e shërbimeve themelore dhe një të ardhure bazike për këdo (mund ta quajmë “një të vërtetë të vetëkuptueshme se të gjithë banorët e Tokës kanë një të drejtë të patjetërsueshme për parakushtet e jetës, lirisë dhe lumturisë”);
- qasje në punë e të gjithëve sepse çdokush e meriton mundësinë për të dhënë një kontribut me kuptim;
- një vlerësim moral themelor se asgjë – as raca, as kombi, as gjinia, as kontributet personale, as kodi postar – nuk duhet të legjitimohen kurrë si shkak për varfërinë ekstreme apo pasurinë e tepërt;
- dhe, më themelorja, një vlerësim bazik se ne nuk e zotërojmë apo kontrollojmë këtë planet, por thjesht e kemi huajtur “nga brezi i shtatë” – ata që do të vinë pas nesh. Parimi gjithmonë duhet të jetë, siç shumë e kanë mësuar që në kopsht: “Lëre po aq mirë, ose më mirë, nga si e gjete!”
- Po, është koha për ta rishkruar skenarin. Një klimë në krizë të thellë, një pandemi globale, racizëm sistemik dhe pabarazi – janë të gjitha pjesë e të njëjtit skenar të keq, tragjedisë së privates, e përkeqësuar nga paaftësia (ose mungesa e vullnetit?) e elitave për të menduar një të ardhme më të mirë.
Edhe pse egoizmi i ngushtë, kur ngrihet në ideologji në shërbim të privates, në mënyrë të përsëritur e ka sjellë botën në prag të katastrofës, ne deri më tani kemi mbijetuar kryesisht për shkak të aftësisë për të bashkëpunuar. Tani është koha të shfrytëzojmë kapacitetin e jashtëzakonshëm njerëzor për të krijuar dhe bashkëpunuar si pjesë e strukturave tona qeverisëse – pjesë e logjikës vepruese të shoqërive moderne. Mbase atëherë mund të sjellim në jetë atë që të tjerët vetëm e kanë përfytyruar: një sistem i fokusuar në mirëqenien e njerëzve dhe planetit, duke çliruar aftësitë tona individuale dhe kolektive.
E përktheu Jani Marka
Marrë nga revista Aeon
Imazhi: J. McNeven
