/Perry Anderson/
Vijon nga pjesa e parë dhe e dytë
PIKA THYERJEJE
Një dekadë pas fillimit të reformave, në fund të viteve 1980, ekonomia kineze kishte ndryshuar me themeli. Afërmendsh, shkalla dhe shpejtësia e këtyre ndryshimeve nuk e kishte lënë të paprekur shoqërinë apo kulturën. Në fshat ritmi i rritjes ekonomike kishte mbetur në vend pas vitit 1984, por kushtet e jetesës së fshatarësisë ishin përmirësuar aq shumë, saqë ajo mbeti një klasë relativisht e kënaqur. Edhe inteligjencia, që historikisht përbën çelësin tjetër të rendit shoqëror, kishte përfituar shumë prej kursit të reformave. Po qëndrimi i saj ndaj regjimit ishte më i dykuptimtë. Ishin rihapur universitetet, zgjeruar institutet kërkimore dhe u krijuan mundësi të reja punësimi. Studentët e degdisur në fshatra ishin riintegruar në jetën urbane, ndërkohë që viktimat e shtypjeve të mëhershme kishin gjetur lirinë. Liria e shprehjes ishte mjaft më e gjerë se në kohën e Maos, qasja ndaj mendimit dhe literaturës së huaj pak a shumë e papenguar, çka i dha jetë një “zjarrmie kulturore” të vërtetë. Në një atmosferë trallisëse të emancipimit në rritje, debatohej rreth të ardhmes së vendit, ku ekzistonte një konsensus i gjerë në favor të reformave të mëtejshme.
Ky tipar nuk prodhonte kundërshti me qeverinë, e cila gjithashtu kishte për qëllim zyrtar thellimin e procesit të reformës. Për shumë intelektualë të dy këta komponentë vepronin në të njëjtin drejtim, duke këmbyer ide e këshilla me njëri-tjetrin, sidomos në rrethin e Zhao Zi Jangut dhe ndihmësve të tij. Po kishte edhe tensione, të cilat u intensifikuan me kalimin e viteve. Partia kishte autoritetin e suksesit të saj ekonomik. Po ashtu gëzonte legjitimitetin e shpëtimit të shoqërisë nga Revolucioni Kulturor. Po diçka e tillë nuk jepte idenë e një rendi politik alternativ. Këtu të Vjetrit, të gatuar me përvojën e kryengritjes, ishin pa mesazh, përtej paralajmërimeve për nevojën e parandalimit të rënies në kaos. Në zanafillë të epokës së reformimit, më 1978, zërat që kërkonin demokraci u heshtuan shpejt e shpejt si kërcënues të stabilitetit. Asokohe të tillë zëra ishin ende të izoluar relativisht.
Po me zhvillimin e reformave ekonomike, ku theksi vihej gjithnjë e më shumë te futja e marrëdhënieve të tregut, mungoi një teorizim koherent i tyre – për shembull, nuk pati ndonjë shpjegim zyrtar për domethënien e TVE-ve. Për pasojë mbizotëroi një situatë paqartësie ideologjike ku idetë liberale mund të përhapeshin kollaj. Nëse vlente liria ekonomike si parim tregu, pse të mos e pasonin edhe parimet juridike të lirisë politike – disa syresh të mbishkruara nominalisht në kushtetutën e vendit – siç pretendonin doktrinat e njohura në Perëndim?! Historikisht, pavarësisht meritave të Hu Shisë, përfaqësuesit më të shquar të liberalizmit në brezin e lëvizjes së 4 Majit, liberalizmi kishte qenë një rrymë tejet e dobët brenda inteligjencies kineze. Po në vitet 1980, pavarësisht se pa prodhuar një mendimtar të krahasueshëm me të dhe pa konture të qarta, pas Revolucionit Kulturor liberalizmi ishte bërë botëkuptim mbisundues midis intelektualëve. Për shumicën syresh, ai mori trajta krejt të moderuara, ndonëse me kalimin e kohës mund të vëreheshin tipare më radikale, të përafërta me përvojën ruse. Në vitin 1988 u transmetua filmi televiziv me seri “Elegjia e lumit”, një lloj himni i koduar për Perëndimin, që vihej në kontrast me traditat e zymta kineze dhe për të cilin do të ishte krenar çdo zapadnik; ky film i bënte një portretizim joshës Zhao Zi Jangut, evokonte një të ardhme të ndritur për vendin, por nga pikëpamja historike është kritikuar gjerësisht nga studiuesit.
Në këtë kohë kishte ndryshuar edhe humori i studentëve. Brezi i atyre që nuk ishin prekur drejtpërdrejt nga Revolucioni Kulturor karakterizohej nga një vitalitet më i madh dhe ide më pak të fiksuara. Pak prej tyre nuk ishin të ndikuar nga idealet origjinare të çlirimit; disa ishin të ndikuar nga mësues liberalë, kurse të tjerët nga mësues më ortodoksë; shumica ndiqnin kulturën dhe lajmet nga jashtë – këngë nga Tajvani, muzikë nga Amerika; grevat në Poloni, zgjedhjet në Rusi; të gjithë ishin të përfshirë nga vrulli i një shoqërie në lëvizje, të eksituar nga hapja e horizonteve dhe të frustruar nga inercitë e saj të vazhdueshme. E vetëdijshme për rolin e saj historik në zgjimin e vendit, në vitet 1919 dhe 1935, kjo shtresë popullsie ishte më e gatshmja për veprim kolektiv. Më 1985 ajo shfaqi karakterin e saj nacionalist tradicional në protestat kundër Japonisë. Paskëtaj, në dimrin e 1986-87, u hodh në demonstrata në Hefei dhe Pekin duke kërkuar demokratizim. Kur kryetari i Partisë Hu Jao Bani refuzoi t’i shtypte protestat, të Vjetrit e shkarkuan. Lëvizja u frenua, por nuk u zhdukën ndjenjat që e shtynë përpara.
Vitin e ardhshëm reforma ekonomike – deri në atë çast valëpritësi kundër kërkesave për reformë politike – hyri në krizën e saj të parë serioze, ku nisën të rriteshin kostot e mallrave bazike dhe mbetën në vend rrogat në qytete. Kur Zhaoja dhe Teni lanë të kuptohej se mund të ndodhte liberalizimi i plotë i çmimeve, plasi paniku i grumbullimit të sa më shumë rezervave dhe në verë inflacioni vjetor u rrit me 50%. Në perceptimin popullor ky nuk ishte i vetmi efekt kërcënues i sistemit me dy lloje çmimesh. I panjohur në kohën e Maos, korrupsioni po përhapej urryeshëm për shkak se zyrtarët përfituan nga dallimi midis çmimeve të vendosura nga shteti dhe çmimeve të tregut për të njëjtat produkte. Kombinimi i vështirësive materiale të papritura dhe zemërimit kundër padrejtësive sociale ishte shpërthyes, duke krijuar një atmosferë të tensionuar në qytete.
Ndërkohë që në Pekin studentët po përgatisnin demonstrata që do të përkonin më 1989 me përvjetorin e shtatëdhjetë të lëvizjes së 4 Majit, vdekja e Hu Jao Banit në prill – i çnderuar për shkak se i kishte mbrojtur – u shndërrua në një pikëtakim më të afërt për të shprehur ndjenjat e tyre ndaj shtypjes politike. Duke marshuar drejt sheshit Tienanmen për nder të Husë, ata e kapën qeverinë në befasi. Zhaoja kishte luajtur rol në rënien e Husë, të cilin e kishte zëvendësuar si kryetar i PKK. Po përballë trazirave ai u përpoq të fitonte kohë, ndërkohë që Byroja Politike u nda në dysh, duke i lënë autoritetet pa udhëzime. Lëvizja studentore tregoi nivel të jashtëzakonshëm vetorganizimi dhe ia doli të mobilizonte çdo kampus universitar në qytet dhe të ushtronte presion të vazhdueshëm ndaj qeverisë. Në fillim të majit marshimet ishin shndërruar në zaptim të sheshit, duke kërkuar ndryshime demokratike, dhe mbështeteshin nga demonstrata masive të qytetarëve të zakonshëm të Pekinit, të cilët ishin të irrituar nga përkeqësimi i situatës së tyre ekonomike dhe i simpatizonin haptazi qëllimet politike bazike të studentëve. Protesta të ngjashme u përhapën anembanë vendit, kudo ku kishte universitete që mund t’i nxisnin ato. Miliona vetë vërshuan rrugëve duke formuar një lëvizje shoqërore të paprecedent në historinë e Republikës Popullore.
Thellësia dhe shkalla e kryengritjes kineze të 1989 ishin më të mëdha se gjithçka tjetër ndodhi në Evropën Lindore e Rusi atë vit, më parë ose më vonë. Energjia dhe idealizmi kryengritës i studentëve, si dhe solidariteti aktiv i popullsisë urbane me ta nuk kishin të krahasuar me asgjë: në mënyrën e tyre, kjo ishte dëshmi e vitalitetit politik të një shoqërie ende pranë origjinave të saj revolucionare. Po në Kinë u ndeshën dy lloje energjish. Kur ia behu kriza, udhëheqja pasrevolucionare që kishte për detyrë të merrej me administrimin e përditshëm të shtetit dhe partisë hezitoi dhe u përça. Po të Vjetrit, veteranë të dekadave të tëra të luftës së armatosur për fitimin e pushtetit, nuk do ta humbnin atë prej pavendosmërisë. Ata kishin mbetur luftëtarët e dikurshëm, që nuk kishin frikë ta godisnin kërcënimin ndaj sundimit të Partisë, siç u dukeshin ato ngjarje, sapo mblodhën forcat e duhura. Në qershor Ushtria Çlirimtare Popullore mori urdhër të spastronte sheshin dhe brenda një nate të dhunshme lëvizja u shtyp.
2
Shtypja solli pasoja të rënda. PKK humbi më shumë legjitimitet në 4 qershor se për Revolucionin Kulturor, i cili jo vetëm që kishte gëzuar në fillim mbështetje reale, por, pasi përfundoi, la në stolin e rezervave një udhëheqje të respektuar që mori punët në dorë pas përfundimit të tij. Më 1989 asnjë pjesë e vendit nuk e mbështeti shtypjen dhe brenda Partisë nuk mbijetoi asnjë lloj opozite – Zhaoja, i shkarkuar për shkak të mosvotimit të ligjit të gjendjes së jashtëzakonshme, vdiq gjashtëmbëdhjetë vjet më vonë, ende në arrest shtëpiak, jashtë vëmendjes publike. Nga ana tjetër regjimi ende kishte në dorë kartën e rritjes ekonomike. Me humbjen e kredencialeve të mëhershme ideologjike, tani gjithçka varej nga ky aspekt. Një dozë e caktuar politikash të shtrëngimit ekonomik për të kufizuar inflacionin zgjati deri në vitin 1991. Po pastaj?
Këtu Teni bëri dallim nga kolegët dhe e shkuara e tij. Në maj 1989 ai kishte thënë: “Sigurisht që ka njerëz që me fjalën ‘reformë’ kuptojnë të shkosh drejt liberalizmit apo kapitalizmit. Për ta kapitalizmi është zemra e reformës, por jo për ne. Çka ne kuptojmë me reformë është e ndryshme dhe në diskutim e sipër.”[1] Në janar 1992 Teni udhëtoi në jug dhe deklaroi në Shenzhen, më e madhja e Zonave Ekonomike Speciale, se rreziku kryesor për Kinën nuk vinte nga e djathta, por nga kundërshtia e të majtës ndaj liberalizimit të mëtejshëm të ekonomisë – novacion shembullor i kësaj të fundit ishte tregu lokal i aksioneve. Ndonëse e mbështeste ende idenë se Kinës i nevojitej socializmi dhe jo kapitalizmi, tani ai e konsideronte të kotë “diskutimin për K e madhe dhe S e madhe”, duke dhënë shpjegimin se përderisa pabarazitë janë në funksion të rritjes, akumulimi individual i pasurisë nuk ishte i qortueshëm, por duhej lëvduar: “Të pasurohesh është diçka e lavdishme”. Me varrosjen e shpresave për liri kolektive, kompensimi duhej kërkuar te begatia private. Vetëm rritja ekonomike kishte rëndësi, pa specifikime anakronike: Sipas parullës zyrtare që heshtonte skeptikët: “Zhvillimi është argument i pakundërshtueshëm.”
Zhvillimi ia behu me një ritëm spektakolar. Rritja ekonomike kineze e viteve 1990 ia kaloi edhe asaj të viteve 1980, ndërkohë që thellohej liberalizimi i ekonomisë. Në fund të dekadës shkundja me themel e ndërmarrjeve shtetërore e kishte transformuar peizazhin industrial. Deri në vitin 1996 sektori shtetëror punësonte numrin më të madh të njerëzve në qytete. Po prej vitit 1997 e tutje zyrtarëve të provincave iu la dorë e lirë për t’i mbyllur, transformuar apo privatizuar këto ndërmarrje. Për pasojë humbën vendin e punës 7 milionë punëtorë në vit dhe në vitin 2004 punësimi në sektorin privat ishte gati dyfishi i punësimit në sektorin publik. Gjatë të njëjtës periudhë TVE-të u privatizuan në një shkallë edhe më të madhe – duke lënë vetëm rreth 10% të tyre në pronësi kolektive. Kështu ndodhi edhe me 80% të banesave urbane. Po “duke mbajtur për vete të mëdhatë dhe lënë të voglat”, shteti nuk hoqi dorë nga komandimi i sektorëve strategjikë të ekonomisë: energjia, metalurgjia, prodhimi i armatimeve dhe telekomunikacioni. Duke përfaqësuar një të tretën e të gjitha shitjeve industriale dhe pasur norma fitimi të larta, firmat gjigande të këtyre sektorëve përbënin rreth tre të katërtat e të gjitha aseteve të ndërmarrjeve shtetërore.[2]
Suksesi material i këtij modeli zhvillimi e shndërroi RPK në mrekullinë bashkëkohore të botës. Me një normë investimi mbi 40%, në pesëmbëdhjetë vjet, nga 1989 në 2004, PBB e Kinës është katërfishuar. Në qytete të ardhurat e familjeve u rritën me 7.7% në vit, kurse në fshatra me thuajse 5%.[3] Prej fillimit të Epokës së Reformës deri në vitin 2006 standardet mesatare të jetesës së kinezëve u rritën tetë herë, nëse shifrat shprehen në dollarë.[4] Banorët e qyteteve tanimë përbënin dy të pestat e popullsisë dhe kontribuojnë në tregun më të madh të makinave në botë. Duke ua kaluar edhe rezervave japoneze, rezervat e valutës së huaj në Kinë kapin shifrën e 1.9 trilionëve, që është më shumë se Produkti Kombëtar Bruto (PKB) i Kanadasë. Kina ka hyrë në fushë me dëshirën për hakmarrje.
(Vijon)
E përktheu Arlind Qori
Marrë nga revista New Left Review, nr. 61, janar-shkurt 2010
Imazhi: Catherine Henriette/AFP/Getty Images
[1] The Tiananmen Papers, f. 325.
[2] Naughton, The Chinese Economy, ff. 186, 106, 286, 303-4.
[3] Shifrat e përgjithshme fshehin një ndarje të thellë edhe në modelin e rritjes, edhe në shpërndarjen e përfitimeve që erdhën prej saj pas vitit 1989, ku qytetet u favorizuan në kurriz të fshatrave dhe ndërmarrjet shtetërore e të huaja në kurriz të firmave private. Për një analizë të ndryshimit, shih: Yasheng Huang, Capitalism with Chinese Characteristics: Entrepreneurship and the State, New York 2008, i cili argumenton edhe që produktiviteti total i faktorëve ka rënë gjatë kësaj periudhe: ff. 288-90.
[4] Fred Bergsten, Bates Gill, Nicholas Lardy, Derek Mitchell, China: the Balance Sheet, New York 2006, ff. 5, 31.
