/Klodi Leka/
Një histori e shkurtër e detit
Deti, në perceptimin e pavetëdijshëm të njerëzve të varfër të rrethinave, ashtu si dhe në këngët e folklorit, nuk është hapësira e kaltër me diell ku njerëzit, cullakë dhe të kuruar, manifestojnë format trupore në sytë e njëri tjetrit. Jo, deti është alegori e vajit, e kurbetit, e mallit, e bajlozit të zi me topuz të gojëdhënave që do të na marrë cucat dhe rrafshojë kullat, deti i Ago Ymerit, i gomoneve në Otranto, i skafeve me kanabis. Deeeti!
Historikisht, paçka se vend bregdetar, si popull jemi malor. Ne nuk arritëm të ndërtonim qyteza buzë detit si tërë brigjet mesdhetare, të ngrinim republikat qytetare te shek. XV, të ndërtonim një klasë artizanësh dhe tregtarësh që, pos mallrave, do të sillnin këtu art, shkencë e gjeografi. Të izoluar në luftëra për vasalitet, të tërhequr thellë në territor si pasojë e një rezistence që nuk shkruhej askund, ne s’mundëm të ngrinim gjë tjetër veçse fise dhe katunde agraro-imperiale. Eseja e Besnik Pulës “Qyteti dhe katundi në historinë e Kosovës” e rrëfen saktë fenomenin në fjalë.
Por deti ishte akoma aty. Vapori i stolisur me një princ, po aq qesharak sa shteti ku e kishin shpallur mbret sa për t’i gjetur një punë, i dha disa dallgë të vogla detit, por të pafuqishme. Pastaj ujërat u trazuan nga ardhja e priftit të kuq, por përkohësisht. Vapore lufte, avionë, çobanë mbi gjeneralë, pushkë kundër luftanijeve, mina lundruese, nëndetëse, divorce atomike, pastaj heshtje, mitraloza dhe mikroborgjezë në plazhe, pastaj prapë heshtje. Në fillim ishin bazat ushtarake, pastaj erdhën hotelet.
Robi ha shalqi, bo xhiro me kamerdare
Akoma e mbaj mend herën e parë kur shkela në plazh. Pesëmbëdhjetë vetë të ngjeshur në një furgon të hirtë pasagjerësh. Ja erdhëm, edhe pak – tha shoferi, që djersinte si dreqi me cigaren e ndezur në buzë. Nisa të zhysja shikimin jashtë dritares dhe kërkoja detin midis pemëve dhe barakave me kallama. Mu desh një copë herë të mos ngatërroja detin me qiellin, teksa furgoni gjarpëronte në rrugë. Qe dymijë e katra.
Shpejt shokët e mi, fëmijë të rritur në rrugë më tepër se në shtëpi, u magjepsën aq shumë pas plazhit, sa i hipnin autobusit veror me gjysmë bilete të qytetit me padurimin për t’u kredhur në det, por edhe për të bërë tregti. Pjeshkë, akullore, disa mijëra lekë në ditë, një mrekulli e vërtetë. Ne ngulnim çadrat në plazh, hanim hamburgerët te barakat, ndonjë thelë bostani të blerë kolektivisht dhe pastaj flinim, loznim futboll, mësonim cigaren nën pisha dhe flirtonim nga pak.
Nga dymijë e katra e tutje plazhi u hap si mundësi për shtresat e gjera të popullsisë, të cilat zbulonin të habitur detin me rërë dhe bunkerë të vendit tonë. Këta njerëz ishin larë në liqenet artificiale që i gjeje kudo dhe lumenjve të vegjël, por kurrë nê det. Deti, sociologjikisht, kishte qenë privilegj i njerëzve të qyteteve të mëdha, nëpër të cilat kalonte hekurudha. Hapja e detit për ne, fëmijët e fshatarëve të zbritur në qytete gjatë rrëshqitjes demografike të tranzicionit, qe një ëndërr e shkurtër prej nate vere që na dhuroi kapitalizmi i remitancave dhe privatizimeve. Pastaj, erdh’ prona private, gardhi dhe dyzet-euro-nata.
Zoti i tok’s xanun Nua Rroku
Zhan-Zhak Rusoi e përkufizon vendosjen e pronës private si një akt krejt qesharak, ku individit i shkrep në tru ideja të rrethojë një sipërfaqe toke dhe ta shpallë si të tijën duke iu imponuar të tjerëve. I tillë është edhe Nua Rroku, njeriu ynë i parë që vendosi pronësinë mbi rërën dhe pishat e detit, me forcën e kallashit dhe firmën e burokratit. Pas tij erdhën të tjerë, me armë edhe më të rënda, ligje dhe lobingje. Secili ndërtoi sipas qejfit pallate, resorte, motele, shezlonge, dhjetë metra larg bregut, pa ujë dhe kanalizime, duke zhvirgjëruar gjire dhe brigje, midis qofteve dhe mbeturinave. Plazhet publike u bënë thjesht një kujtim i bukur.
Kurrë nuk e kam kuptuar dhe ndoshta kurrë nuk do ta kuptoj se mbi ç’baza logjike dikush mund ta konsiderojë veten zot të rërës, pishës dhe detit. Mbase është e kuptueshme pronësia e dikujt mbi shtëpinë, dyqanin, veturën, të cilat i ka blerë përmes punës së tij. Por plazhi?! Në krijimin e plazhit, pemëve dhe peshqve njeriu nuk ka të bëjë fare. Ai as që mund ta pretendojë pronësinë private. Është njëlloj si të pronësosh ajrin, zogjtë, diellin, hënën, gurët apo Çarls Darvinin. Natyra, zoti dhe jeta janë të paprivatizueshme.
Në sytë e njeriut modern kjo retorikë mund të duket idiotësi, por në sytë e njeriut të së shkuarës, njeriu bashkëkohës është idioti në këtë mes. Pasuria nuk është perceptuar gjithnjë si pronësi individuale, si shifër. Antropologu Pierre Clastre, duke analizuar format e jetës primitive [në “Shoqëria kundër shtetit”], thotë se vetëmjaftueshmëria dhe racionalizimi i të mirave është kushti mbi të cilën (mbi)jeton shoqëria njerëzore. Betejat për tokë, kartat komunale, reformat agrare, të drejtat themelore të njeriut janë shprehje e kësaj nevoje të njeriut për natyrën.
Atdheu turist
Mezi prisja të mbërrija në Theth. Arrita, bashkë me disa miq, në një shkollë verore me të gjitha të paguara – përndryshe nuk do të shkonim kurrë. I entuziazmuar s’ua hiqja sytë maleve dhe rrugëve të mbuluara nga pemët, ku në çdo tri hapa hasnim turistë të huaj. “Sa shumë!” – belbëzova. “Sigurisht!”– ma pret udhërrëfyesi, një djalë tek të tridhjetat, ironik – “Thethi nuk është më për ju, është për të huajt. Çfarëëë?! Thethi, pararoja e kombëtarizmës, djepi i folklorit, s’qenka më i yni, por i turistëve?! Lopët në livadh, lisat në mal, fshatari në arë, kullat dhe mitet s’janë më jetë e natyrshme, por imazhe të pagueshme. E Muji, çuni i fortë i fshatit, tashti punon si guidë turistike për pesë euro ora.
Ashtu si plazhi, edhe këmishët, këpucët, mallrat, frutat, filmat, fshatrat, çka prodhohet, krijohet dhe është e bukur nuk janë për ne, por për turistët dhe tregun e huaj. Kjo në saje të zhvillimit. Zhvillimi më kall tmerrin. Sa më shumë zhvillohemi, aq më pak na përkasin gjërat. Ngritja e hoteleve luksoze, hapja e autostradave qindramilionëshe, grataçelat, pasuria, pop-muzika, e shtinë njeriun aktual në ankth. Sepse ai është krejt i vogël dhe i varfër karshi kësaj parajse artificiale që nuk përkon me realitetin e tij, paçka se rron bashkë me të në të njëjtën hapësirë. Rrëzë njeriut të varfër ekziston një goxha rrugë, por ai s’ka ku të shkojë. Një goxha hotel, por nuk e lënë të hyjë as në WC e tij. Një goxha restorant, ku as ujë s’i japin.
Po atdheu? Eduard Saidi, në të famshmin “Orientalizëm” përshkruan se si ky term është armë konceptuale përmes së cilës Perëndimi i qaset Lindjes si hapësirë ekzotike, me histori e pasuri pa fund, por me popullsi barbare që duhet sunduar prej tij. Në rastin tonë, “zhvillimi” dhe “evropianizimi” janë dija dhe teknika neokoloniale të cilat po çojnë drejt një situate ku atdheu bëhet republikë turistike bananesh dhe parajsë fiskale për paratë e pista, ndërsa popullata, pothuajse e barbarizuar, punon për qindarka, duke tundur gjethepalmat dhe kallamsheqerët e zotërinjve tekanjozë.
Në këto rrethana, a është më atdheu atdhe? Ku ta dija se poema e parë, ajo e bagëtisë dhe bujqësisë, që na ndizte në dashuri për të, do të pamundësohej prej zhvillimit kapitalist? Më parë, ndonëse të skamur, e kishim një llokmë tokë në botë ku të jetonim nëse nuk do të mundeshim të arratiseshim jashtë, ndërsa tani nuk ndodhemi as në toke dhe as në qiell, as në atdhe dhe as në azil, por midis, në purgator, në diktatin e pronës private dhe bukurisë vrasëse. Sipas statistikave të BERZH, 60% e popullatës nuk ka mundësi ekonomike të bëje një javë pushime, ndërsa sipas INSTAT, qytetarët tanë shpenzojnë më pak se kudo për çlodhje dhe argëtim.
Atdheu turist nuk ka më vend për qytetarët e tij të kthyer në refugjatë brenda dhe jashtë shtetit. Megjithatë, mendoj se duhet të këmbëngulim në rikuptimësimin e fjalës atdhe. Sot vetëm kapitali është kozmopolit, mallrat dhe turistët, ndërsa ne, barbarët dhe refugjatët, duhet t’ia shkëpusim kapitalit dhe juridiksionit të pronës private detin, ujin, malet, fushat, gërxhet për t’i ribërë prona publike, shoqërisht të zhvillueshme. Në botën e rrethuar me mure dhe luks, në këtë vend të vogël e të falimentuar, ku prej brezash kemi lënë brinjët dhe shpirtin, duhet të ndërtojmë utopinë tonë kolektive, sipas idealeve që turistët dhe kozmopolitët i kanë harruar prej kohësh.
Imazhi: Wikipedia
Ky artikull është botuar nën licensën CCA 4.0 (Creative Commons Attribution 4.0 International License).
