/Neil Davidson/
Koncepti i revolucionit borgjez është një ushtrim specifik i konceptimit materialist të historisë që shpjegon konsolidimin, shtrirjen dhe mbisundimin e mbramë të shoqërisë nga kapitalizmi. Kësisoj ai lidh ngjarje përndryshe të largëta nga njëra-tjetra në kohë, hapësirë e formë. Për të tilla ngjarje ka shpjegime alternative, shumë prej të cilave nuk do të imagjinonin lidhje midis, ta zëmë, luftërave fetare të shekullit të gjashtëmbëdhjetë dhe luftërave nacional-çlirimtare të shekullit të njëzetë; po të tilla shpjegime bazohen edhe në teori. Shkruesi i radhëve në vijim, Frederick von Hayek-u, nuk ishte marksist, por mbështetës i njërës prej këtyre alternativave (variantit margjinalist të teorisë ekonomike neoklasike) dhe kundërshtar i fortë i materializmit histori:
“Ideja se mund të gjurmosh lidhjen shkakësore të ngjarjeve të ndryshme pa përdorur një teori, apo se teoria do të lindë automatikisht nga akumulimi i një sasie të mjaftueshme faktesh, është qartësisht iluzive. Veçanërisht kompleksiteti i ngjarjeve shoqërore është i tillë që, pa veglat e analizës që siguron një teori sistematike, kufiri i njohjes mbetet te interpretimi; dhe ata që i shmangen përdorimit të vetëdijshëm të një argumenti logjik eksplicit dhe të testuar zakonisht bien pre e besimeve popullore të kohës së tyre.”[1]
Sigurisht që çdo teori mund të keqpërdoret. Perez Zagorin-i ka argumentuar, duke iu referuar posaçërisht temës sonë: “Studimit historik marksist i është dashur shpeshherë të ushtrojë një trysni sakatuese ndaj fakteve dhe përpara të dhënave të pabindura t’u drejtohet metodave interpretuese krijuese të ekzagjeruara, çka bën që procedurat e tij t’i ngjajnë shtesës së epicikleve në hipotezën ptolemaike për të ‘shpëtuar fenomenin’.”[2] Sipas tij, së paku në këtë aspekt, marksistët i janë përgjigjur përgënjeshtrimit empirik duke përdorur hipoteza ndihmëse për të mbrojtur bërthamën e konceptit, një lloj procedure të cilën filozofi i shkencës Imre Lakatos një herë e pat quajtur “program i degjeneruar kërkimi shkencor”[3]. Si çdo koncept tjetër, edhe revolucioni borgjez mbramësisht duhet vlerësuar mbi bazën e faktit nëse na e bën të shkuarën me të kuptueshme ose jo, në mënyra që përputhen me të dhënat që kemi. Një herë MacIntyre-i skicoi detyrat që duhet të përmbushë çdo teori shoqërore e suksesshme. Si e provoi Charles Darwin-i vlefshmërinë e “evolucionit përmes përzgjedhjes natyrore”? – pyeste ai.
“Darwin-i e shpalos tezën e tij [tek Origjina e llojeve] shkurtimisht. Paskëtaj i merr rastet e vështira njëra pas tjetrës dhe dëfton se si të gjitha mund të futen në panoramën evolucionare. Sa raste të vështira i nevojiten përpara se të provojë vërtetësinë e tezës së tij? Sigurisht që këtu nuk ka një përgjigje të thjeshtë, po në njëfarë pike bindja bëhet mbizotëruese. Edhe materializmi historik themelohet duke dëftuar përmasat e historisë që mund të kuptohen prej tij; dhe sërish nuk ekziston ndonjë rregull i fortë e i shpejtë për të treguar se në cilën pikë ky këndvështrim bëhet i vlefshëm.”[4]
Një koncept revolucioni borgjez që mund të mbrohet duhet të jetë në gjendje të shpjegojë “rastet e vështira” sipas një mënyre që e bën historinë “të kuptueshme”, pa e rregulluar konceptin që t’u përshtatet të dhënave apo t’i keqpërfytyrojë të dhënat për t’iu përshtatur konceptit. Henryk Grossman-i pat shkruar një herë se Marksi orvatej t’i kuptonte fenomenet shoqërore jo duke u fokusuar te “vetitë sipërfaqësore… në një moment apo periudhë të dhënë”, por “në shndërrimet e tyre të njëpasnjëshme, duke zbuluar kësisoj thelbin e tyre”[5]. Cili është thelbi i një revolucioni borgjez? Apo, për ta shtruar në mënyrë më prozaike, si do ta kuptonim që ka ndodhur një i tillë?
Metoda e përgjithshme e ekonomisë politike që përshkruhet nga Marksi te “Grundrisse”-ja si “afërmendsh… korrekte nga ana shkencore”, nis me një konceptim abstrakt, vazhdon duke lëvizur lart e poshtë midis tij dhe shembujve konkretë në një proces që e thellon konceptin origjinal dhe në fund arrin në një këndvështrim të konkretes si “tërësi e pasur me shumë përcaktime e marrëdhënie”[6]. Sidoqoftë, dobia e kësaj qasjeje nuk kufizohet në ekonominë politike ose, në rastin e Marksit, në kritikën e saj. MacIntyre-i ka sugjeruar një herë një shembull rreth një prej pretendimeve më të famshme të Marksit dhe Engelsit: “Historia e të gjitha shoqërive, që kanë ekzistuar deri më sot, është historia e luftës së klasave.”[7] Sipas MacIntyre-s, ky “nuk është përgjithësim i ndërtuar prej rasteve, por më shumë një skicë pa të cilën ne nuk duhet të jemi në gjendje të identifikojmë rastet tona; po ashtu një skicë që nuk mund të përpunohet pa studim empirik të detajuar”[8]. Mirëpo formulimi i një koncepti (“përpunimi i një skice”, sipas fjalëve të MacIntyre-it) është i mundshëm vetëm duke abstraktuar prej cilësive thelbësore që gjenden në një varg rastesh. Vështirësia në raport me revolucionet borgjeze gjendet pikërisht në faktin se nuk ka dakordësi rreth cilësive thelbësore të konceptit. Për shembull, Domenico Losurdo-ja ka shkruar se, si kategori, revolucioni borgjez “është njëkohësisht edhe shumë i ngushtë, edhe shumë i gjerë”:
“Në lidhje me aspektin e parë, është e vështirë të fusësh brenda të njëjtës kategori të revolucionit borgjez edhe Revolucionin e Lavdishëm, edhe revoltën parlamentare që i parapriu kryengritjes që nisi në Francë më 1789, për të mos përmendur luftërat kundër absolutizmit monarkik, të udhëhequra qartazi nga fisnikëria liberale, që u zhvilluan në Zvicër dhe vende të tjera. Nga ana tjetër kategoria e revolucionit borgjez është shumë e gjerë: aty futen edhe Revolucioni Amerikan që vulosi lindjen e një shteti racist, edhe Revolucioni Francez e Revolucioni Haitian që u karakterizuan nga emancipimi i plotë i skllevërve të zinj.”[9]
Një rrugëzgjidhje do të ishte të ndiqej procedura më specifike që nënvizoi Marksi në parathënien e botimit të parë të “Kapitalit”, vëllimi i parë:
“Fizikani ose i vëren proceset e natyrës aty ku ato shfaqen në formën më të qartë dhe ku errësohen më pak nga ndikimet që i prishin, ose, kur kjo është e mundur, e bën eksperimentimin në kushte që sigurojnë zhvillimin e procesit në trajtën e kulluar. Objekti i studimit tim në këtë vepër janë mënyra kapitaliste e prodhimit dhe marrëdhëniet e prodhimit e të këmbimit që i përgjigjen asaj. Deri tani vendi klasik i kësaj mënyre prodhimi është Anglia. Kjo është arsyeja që ajo shërben si ilustrim kryesor për konkluzionet e mia teorike.” [10]
Me fjalë të tjera, duhet të përzgjedhim rastin “klasik” ku janë zhvilluar më tërësisht karakteristikat themelore të konceptit. Në një kuptim kjo është çka bënë Marksi e Engelsi me revolucionet borgjeze. Në një shënim të shtuar te “Manifesti i Partisë Komuniste” më 1888, dyzet vjet pas botimit të parë, Engelsi shkruante: “Në përgjithësi, për zhvillimin ekonomik të borgjezisë, Anglia është marrë këtu si vendi tipik; për zhvillimin e saj politik është marrë Franca.”[11] Tre vjet më parë ai pati shpjeguar në detaje më të imta rëndësinë qendrore të përvojës franceze për materializmin historik:
“Franca është vendi ku, më shumë se ngado, luftërat historike të klasave kanë ndodhur mbi një vendim dhe ku, për pasojë, janë skicuar më fort format politike në ndryshim brenda të cilave zhvillohen luftërat dhe në të cilat kondensohen rezultatet e tyre. Si fokusi i feudalizmit në mesjetë, vendi model i një monarkie të unifikuar rendesh që prej rilindjes, Franca e shkatërroi feudalizmin gjatë Revolucionit të Madh dhe vendosi sundimin e plotë e të kulluar të borgjezisë, që nuk krahasohet me asnjë vend tjetër evropian. Dhe lufta e proletariatit në ngritje kundër borgjezisë sunduese këtu e shpërfaq veten në një formë akute që nuk gjendet tjetërkund.”[12]
Eric Hobsbawm-i e zhvilloi idenë e Engelsit duke argumentuar në detaje statusin “tipik” të Revolucionit të Madh Francez. Sipas tij, në vitin 1794:
“Trajta kryesore e politikës franceze, dhe më pas e të gjitha politikave borgjezo-revolucionare, ishte tanimë krejt e dukshme. Ky kërcim dialektik dramatik do të mbisundonte brezat e ardhshëm. Kohë pas kohe do të vëmë re se si reformatorët e moderuar të klasës së mesme mobilizojnë masat kundër rezistencës së paepur ose kundërrevolucionit. Do të vëmë re se si masat shtyjnë përtej qëllimeve të të moderuarve kah revolucioni i tyre shoqëror dhe si të moderuarit ndahen midis një grupi konservator, që kësisoj u bashkohet reaksionarëve, dhe një grupi të majtë të vendosur për t’i çuar deri në fund qëllimet ende të paarritura të të moderuarve me ndihmën e masave, duke marrë parasysh rrezikun e humbjes së kontrollit mbi to.”
Hobsbawm-i vëren se “në revolucionet borgjeze që pasuan fill liberalët e moderuar bënë hapa mbrapa, ose kaluan në kampin konservator, që në fazën më të hershme”, çka vë në dukje dallimin midis Revolucionit Francez dhe revolucioneve pasuese.[13] Më problematik është fakti që procesi i përshkruar nga Hobsbawm-i nuk është faktikisht karakteristik për revolucionet borgjeze që pasuan fill: sigurisht që vlen për Francën e 1830; ndoshta për Gjermaninë e 1848 (ndonëse dështoi); po përtej tyre? Megjithatë problemi kyç qëndron në procedurën e përpiluar nga Marksi dhe Engelsi. Sigurisht që ka kuptim kur flasim për mënyrën kapitaliste të prodhimit, e cila për përkufizim ka disa karakteristika të domosdoshme, si për shembull prodhimi i përgjithshëm i mallrave apo vetështrirja e kapitalit. Po ashtu do të ishte e përshtatshme në një diskutim mbi çdo mishërim tjetër të një marrëdhënieje shoqërore të strukturuar, si për shembull shteti absolutist (“monarkia e unifikuar e rendeve”), në raport me të cilin Franca përpara vitit 1789 mund të trajtohet, siç thotë Engelsi, si rasti “klasik”. Po revolucioni borgjez nuk është mishërimi i një marrëdhënieje të strukturuar, si në rastin e punës me mëditje me kapitalin apo të fshatarëve me taksidarin; ai është dekretimi i një procesi. Për pasojë t’i trajtosh karakteristikat e rastit francez si nivelin më të lartë të zhvillimit revolucionar borgjez, është të nënkuptosh se vendet që nuk shfaqin të tilla karakteristika ose kanë pasur një përvojë të paplotë, ose nuk kanë pasur fare përvojë të tillë, duke shtuar kësisoj konfuzionin politik e teorik.
Mos ndoshta një revolucion tjetër mund të konsiderohet si rast “klasik” më i përshtatshëm? Sipas Tony Cliff-it: “Për borgjezinë shtegu ‘bismarkian’ nuk përbënte përjashtimin, por rregullin; përjashtim bënte Revolucioni Francez.”[14] Geoff Eley ka dhënë një argument të ngjashëm se përvoja gjermane, duke shmangur “skenarin e luhatshëm të revolucioneve angleze e franceze”, përbën një model më të mirë se to: “Në njëfarë mënyre – fortësia e thyerjes me të shkuarën, karakteri i përcaktuar i rregullimeve ligjore, fuqia komanduese e kapitalit në ekonominë e re kombëtare – bashkimi gjerman ishte më specifikisht ‘borgjez’ në përmbajtje dhe më kumbueshëm ‘borgjez’ në efektet e veta nga ç’kishin qenë revolucionet angleze e franceze, pikërisht sepse nuk ndodhën ndërhyrjet popullore domethënëse.”[15] Po a është Otto von Bismarck-u një figurë më përfaqësuese se Maximilien Robespierre-i? Në fakt përvoja gjermane e ekspansionit territorial përmes pushtimit ushtarak në duart e një shteti absolut të transformuar së brendshmi gjen paralele të afërta vetëm me ngjarjet bashkëkohore të Rimëkëmbjes italiane, ndonëse krahasime më të drejtpërdrejta mund të hasen në Luftën Civile Amerikane dhe Konfederatën Kanadeze.
Për t’u bërë ballë këtyre vështirësive, disa marksistë thjesht kanë braktisur çdo përpjekje për të përcaktuar një rast “klasik”. Më 1968 Nicos Poulantzas-i shkruante, “ndonëse kalimi në feudalizëm nëpër Evropën Perëndimore paraqet karakteristika prirëse të përbashkëta, nuk mund të gjendet asnjë rast paradigmatik revolucioni borgjez”[16]. Në leksionin e vitit 1976 mbi këtë temë, Perry Anderson-i theksonte në mënyrë të ngjashme vështirësitë e identifikimit të një bashkësie elementesh përbërës të revolucionit borgjez: “Këtu përjashtimi ka qenë rregull – secili është bir bastard.”[17] Përderisa përpjekjet për të arritur në një përkufizim varen nga aspekte të revolucioneve borgjeze si proces, ato janë të dënuara të përfundojnë në një seri “veçantish” kombëtare që, siç vërente Anderson-i në një kontekst të ngjashëm, çojnë “drejt rërës së një nominalizmi të pafund”[18]. Në fakt, problemi është i pazgjidhshëm përderisa e trajtojmë “borgjezen” si t’i referohej agjencisë mbisunduese dhe “revolucionin” si marrës i një trajte të veçantë. Një qasje më e frytshme do të ishte ta vendosnim konceptin e revolucionit borgjez në terrenin e asaj që Andrew Abbott-i e quan analizë e “pikës së kthesës”, në të cilën “as fillimi dhe as fundi i pikës së kthesës nuk mund të përkufizohen derisa të jetë tejkaluar krejt pika e kthesës, pasi vetë pika e kthesës përkufizohet… nga mbërritja dhe vendosja e një trajektoreje të re.” Për pasojë “analiza e pikës së kthesës ka kuptim vetëm pas faktit të kryer.”[19] Për të kuptuar natyrën e pikës së kthesës në raport me revolucionet borgjeze, na duhet të kthehemi pas përkohësisht nga detaji specifik i formës së saj dhe të vëzhgojmë modelin e përgjithshëm të revolucionit në histori.
Revolucionet politike, revolucionet shoqërore dhe larmia e luftës së klasave
Këtë libër e kam nisur duke vënë në dukje se, në njëfarë kuptimi, i gjithë debati mbi ngjarjet që për konvencion quhen revolucione borgjeze është përqendruar në faktin nëse ato kanë karakter politik apo shoqëror, dallim që është përsëritur në faqet pasuese. Nëse do të duhej të identifikonim çka është specifike për revolucionet borgjeze, atëherë do të na nevojitej së pari të sqaronim dallimin, që nuk ka gëzuar aspak mbështetje universale. Për shembull Steve Pinkus-i argumenton se nuk është “e dobishme” të bëjmë dallimin midis revolucioneve politike e shoqërore, dhe se këto të fundit nuk mund të kuptohen thjesht si “luftëra civile, rebelime apo grushte shteti.” Në fakt, Pinkus-i duket se beson që të gjitha revolucionet e njëmendta kanë natyrë shoqërore:
“Revolucionet duhet të përmbajnë një transformim edhe të orientimit socio-ekonomik, edhe të strukturave politike. Ky transformim duhet të ndodhë përmes një lëvizjeje popullore dhe duhet të përmbajë një vetëndërgjegje se po nis një epokë e re. Mua më duket se dallimi në literaturë midis revolucioneve shoqërore e politike është sa normativ, aq edhe analitik. Studiuesit heqin një vizë të fortë në rërë për të ndarë revolucionet shoqërore nga ato politike sepse adhurojnë disa pasoja revolucionare dhe përçmojnë disa të tjera. Gjuha analitike është përdorur për të maskuar preferencat politike.”[20]
Sigurisht që ka vepra ku revolucionet janë përshkruar ose si politike, ose si shoqërore duke u bazuar te preferencat politike, por jo ky libër. Nga njëra anë, unë i “adhuroj” lëvizjet popullore për më shumë demokraci që ishin pjesë e Luftës Amerikanë për Pavarësi, ndonëse e konsideroj këtë si revolucion politik. Nga ana tjetër Restaurimi i Mejxhit nuk para është një ngjarje që zgjon adhurimin e demokratëve, ndonëse unë e konsideroj si revolucion shoqëror dhe përparimtar historikisht, në kuptimin se i dha fund regjimit haraçor në Japoni. Pohimet që bën vetë Pinkus-i mbi karakterin e revolucioneve shoqërore përmbajnë elementë tërësisht arbitrarë. Unë do të isha i gatshëm të pranoja se ato “duhet të përmbajnë … transformimin e orientimit socio-ekonomik dhe të strukturave politike”, por pse “duhet” që këto transformime të arrihen nga një lëvizje popullore e vetëndërgjegjshme?
Në fakt dallimi midis revolucioneve politike dhe shoqërore është krejt i vlefshëm, siç tregohet nga mënyra si e kanë përdorur autorë të ndryshëm nga Harrington-i te Locke-u e tëhu, qoftë edhe në mënyra implicite. Siç e pamë në kapitullin e tetë, pozicioni mbisundues brenda të majtës midis Konspiracionit të të Barabartëve më 1795 dhe Pranverës së Popujve më 1848 ishte se të gjitha revolucionet e mëhershme, duke përfshirë Revolucionin e Madh Francez, kishin qenë thjesht revolucione politike; revolucioni shoqëror duhej të ndodhte dhe atëherë do të kishte përmbajtje socialiste. Vetëm duke formuluar parimet e materializmit historik, Marksi dhe Engelsi nisën të argumentonin, prej fundit të vitit 1845, se revolucionet që kishin sjellë mbisundimin e kapitalit, dhe vazhdonin kësaj udhe, ishin edhe shoqërore: revolucionet borgjeze. Prapëseprapë, edhe brenda traditës së vonë klasike marksiste nuk pati unanimitet të plotë mbi këtë çështje.
Në një pasazh prej kryeveprës së tij “Historia dhe ndërgjegjja klasore”, Lukács-i sugjeronte se Revolucioni Francez mund të ishte revolucion borgjez pa qenë revolucion shoqëror:
“Një revolucion politik nuk bën tjetër veçse sanksionon një situatë ekonomiko-shoqërore që ia ka dalë të imponohet së paku pjesërisht ndaj realitetit ekonomik. Ky revolucion e zëvendëson me forcë rendin e vjetër ligjor, që tashmë konsiderohet ‘i padrejtë’ nga ‘e drejta’ e re, ligji ‘i drejtë’. Nuk ka riorganizim radikal të mjedisit shoqëror. (Kësisoj historianët konservatorë të Revolucionit të Madh Francez theksojnë se kushtet ‘shoqërore’ mbetën relativisht të pandryshuara gjatë asaj periudhe). Sidoqoftë revolucionet shoqërore kanë të bëjnë pikërisht me ndryshimin e këtij mjedisi.”[21]
Lëmë mënjanë për një moment saktësinë e çdo gjykimi që pretendon se Revolucionin Francez dështoi në “ndryshimin e mjedisit” shoqëror; Lukács-i këtu është tërhequr në pozita paramarksiste, sipas të cilave vetëm revolucionet socialiste mund të jenë mirëfilli shoqërore, përderisa ato nuk janë kulmim i ndryshimeve të mëhershme ekonomiko-shoqërore, por mekanizmi përmes të cilit ndodhin të tilla ndryshime. Problemi është se këto fuqi transformuese nuk u takojnë vetëm revolucioneve socialiste: vendosja e kapitalizmit në Skoci pas shtypjes së rebelimit të fundit jakobin më 1746; edhe më shumë vendosja e kapitalizmit në Japoni pas Restaurimit të Mejxhit më 1868. Rrjedhojë e këtij argumentimi është ideja se këto revolucione borgjeze nga lart kanë qenë më domethënëse (“shoqërore”) se Revolucioni borgjez Francez nga poshtë – çka përbën një përfundim të jashtëzakonshëm duke marrë parasysh mënyrën si Lukács-i e trajton gjetiu Revolucionin Francez si ekzemplar të të gjitha revolucioneve moderne.
Identifikimi i revolucioneve shoqërore vetëm me ato ngjarje që nisin një proces transformimi ekonomiko-shoqëror është bërë edhe nga Theda Skocpol-i, ndonëse duke u nisur nga një pikë teorike krejt e ndryshme:
“Revolucionet shoqërore janë të shpejta, sjellin transformime bazike të shtetit dhe strukturës klasore të shoqërisë; dhe shoqërohen e pjesërisht çohen përpara nga revolta klasore që burojnë nga poshtë. Revolucionet shoqërore dallojnë nga llojet e tjera të konflikteve dhe proceseve transformuese nga lart për shkak të kombinimit të dy koincidencave: koincidenca e ndryshimit strukturor shoqëror me kryengritje klasore dhe koincidenca e transformimit politik e shoqëror… Revolucionet politike transformojnë strukturat shtetërore, por jo strukturat shoqërore, dhe nuk arrihen medoemos përmes konfliktit klasor… Unikja e revolucionit shoqëror qëndron në faktin se ndryshimet bazike në strukturën shoqërore dhe në strukturën politike ndodhin bashkërisht sipas një mënyre që i përforcon të dyja. Dhe këto ndryshime ndodhin përmes konflikteve politiko-shoqërore intensive, në të cilat lufta e klasave luan një rol kyç.”[22]
Ky është një shembull i mirë i mënyrës se si shkrimtarët mund të përdorin një model të papërshtatshëm duke izoluar arbitrarisht tipare të caktuara nga një sërë rastesh (problem që shfaqet edhe te kritiku Pinkus).
Skocpol-i argumenton me të drejtë se revolucionet franceze, ruse dhe kineze kanë qenë të gjitha revolucione shoqërore, fakt që bëhet më interesant në këtë kontekst sesa karakteri i tyre specifik klasor; por përkufizimi i saj shpie në përjashtimin e të tjera revolucioneve moderne kyçe nga kjo kategori. Ajo vëren se rrjedhat e Revolucionit Anglez përmbajnë episode “shumë të ngjashme me zhvillimet që do të shënonin trajektoren e Revolucionit Francez 150 vjet më vonë”:
“Pjesërisht për shkak të këtyre ngjashmërive dhe pjesërisht sepse të dyja revolucionet ndodhën në vende që u bënë kapitaliste e demokraci liberale, revolucionet angleze e franceze etiketohen shpesh ‘revolucione borgjeze’. Pavarësisht saktësisë së kësaj etikete për secilin syresh, nuk duhet të mos vëmë re dallimet e rëndësishme mes tyre. Ndonëse Revolucioni Anglez ishte afërmendsh një revolucion i suksesshëm, ai nuk ishte revolucion social si francezi. Ai nuk u arrit në saje të luftës klasore, por përmes një lufte civile të segmenteve të klasës sunduese rurale (ku secila palë korrte mbështetje nga të gjitha klasat dhe shtresat e tjera). Revolucioni Francez i transformoi dukshëm strukturat klasore e shoqërore, diçka e tillë nuk ndodhi me Revolucionin Anglez. Ai revolucionoi strukturën politike të Anglisë.”[23]
Sipas këtij supozimi, në një revolucion shoqëror marrëdhënia midis shtetit dhe transformimit ekonomiko-shoqëror duhet të jetë njëdrejtimëshe nga i pari tek i dyti; po kjo shpie në përfundimin se dy shoqëri që janë në thelb të të njëjtit tip, kanë pasur përvoja shumë të ngjashme revolucionare dhe në të dyja rastet ndodhi transformimi i shtetit – çka pranohet nga Skocpol-i për Anglinë e Francën – prapëseprapë duhet të konsiderohen se kanë përjetuar lloje të ndryshme revolucioni thjesht për shkak të shkallës së transformimeve të mëhershme ekonomiko-shoqërore.
Që kategoritë e revolucionit politik dhe shoqëror ta ndihmojnë kuptimin historik, atëherë mendoj se duhet ta ngushtojmë fushën e revolucioneve politike në mënyrë që ato të mos përshijnë transformimin, por kontrollin e shtetit, si dhe të zgjerojmë fushën e revolucioneve shoqërore në mënyrë që transformimet e shtetit të jenë edhe efekt, edhe shkak i transformimit ekonomiko-shoqëror. Kësisoj revolucionet politike ndodhin brenda strukturës ekonomiko-shoqërore dhe revolucionet shoqërore karakterizohen nga ndryshimi prej një strukture ekonomiko-shoqërore te një tjetër. Hal Draper-i ka bërë dallimin me gjasë më të qartë midis këtyre dy llojeve të revolucionit:
“Revolucioni politik… e vë theksin te ndryshimet në udhëheqjen dhe format qeverisëse, në transformimet e superstrukturës… Nëse… kufijtë shoqërorë çahen nga ndryshimi, atëherë kemi një tjetër lloj revolucioni, të cilit teoria e Marksit i ka kushtuar rëndësi të veçantë… Rezultati i këtij revolucioni përmban transferimin e pushtetit politik drejt një klase të re; dhe ky ndryshim në klasën sunduese priret të shoqërohet me një ndryshim bazik në sistemin shoqëror (mënyrën e prodhimit). Ky lloj revolucioni mund të quhet mirëfilli revolucion shoqëror.”[24]
Këtij dallimi mjaft të vlefshëm Draper-i i shton diçka që unë do ta quaja ndërlikim të panevojshëm:
“Nëse vendosim ta përkufizojmë revolucionin shoqëror si transformim bazik të sistemit shoqëror që përfshin bazën e tij shoqërore, atëherë kuptohet lehtë se ky ndryshim gjithëpërfshirës nuk mund të konceptohet si një akt apo ngjarje e thjeshtë, por si një proces i shtrirë pak a shumë në kohë… Për më tepër, është e qartë se në disa raste në të shkuarën, sistemet shoqërore kanë ndryshuar thelbësisht dhe klasat shoqërore janë ngritur e kanë rënë sipas një lëvizjeje shekullare në histori, e cila mund të përshkruhet si revolucion shoqëror – së paku në retrospektivën historike, ndonëse askush mund të mos ketë qenë i vetëdijshëm se po ndodhte një revolucion.”
Draper-i argumenton se “një transformim afatgjatë apo shekullar në shoqëri, sido që të arrihet”, nuk ka ndonjë emër të gjithëpranuar, çka e shtyn atë drejt “orvatjes së dëshpëruar për të shpikur një të tillë.” Shpikja e tij është “një revolucion shoqërimor, që do të thotë se shënjon një ndryshim nga një lloj shoqërie në tjetrën.”[25] Disa autorëve, si për shembull Joseph Choonara-s, ky dallim u është dukur domethënës, por mua nuk më bind.[26] Me fjalën “shoqërimor” Draper-i duket se ka menduar dy procese. Njëri është rasti specifik i kalimit nga skllavëria në feudalizëm, një proces për të cilin mund të thuhet se “askush mund të mos ketë qenë i vetëdijshëm se po ndodhte një revolucion”. Sidoqoftë, nëse e kuptojmë se revolucionet shoqërore marrin trajta të ndryshme, s’ka pse të mos e fusim këtë tranzicion brenda kësaj rubrike, pa pasur nevojë për orvatje të dëshpëruara terminologjike. Procesi tjetër që ka menduar Draper-i për “shoqërimorin” është fenomeni më i përgjithshëm i kalimit nga një mënyrë prodhimi në tjetrën. Nëse këto ndodhin përpara, gjatë apo pas një revolucioni do të ndryshojë në varësi të faktit se për ç’lloj revolucioni shoqëror dhe, në rastin e revolucionit borgjez, për ç’periudhë të zhvillimit të tyre bëhet fjalë. Edhe një herë, nocioni ekzistues i tranzicionit është krejt i përshtatshëm për të identifikuar proceset e ndryshimit afatgjatë me momentet e revolucionit shoqëror, pa u ngatërruar duke i përshkruar të parat si revolucione. Siç shkruan Eley për revolucionet borgjeze, në çdo rast duhet të dallojmë “midis dy niveleve të përcaktimit dhe domethënies”:
“Midis revolucionit si krizë specifike e shtetit, ku përfshihen mobilizimi i gjerë popullor dhe rithemelimi i marrëdhënieve politike, dhe nga ana tjetër proceseve më të thella të ndryshimit strukturor, ku përfshihen mbizotërimi në rritje i mënyrës kapitaliste të prodhimit, vjetrimi potencial i shumë praktikave e institucioneve ekzistuese dhe transformimi i pabarabartë i marrëdhënieve shoqërore. Mënyra se si këto dy nivele ndërlidhen në koniunkturën revolucionare të një 1789-e apo 1848-e – ndryshim në nivelin e shtetit, ndryshim në nivelin e formacionit shoqëror – është çështje e transformimit të detajuar historik.”[27]
Fokusimi në ndryshimin themelor në nivelin e shtetit duket si mjeti më i mirë i dallimit midis procesit të tranzicionit mënyror (të prodhimit – shën. përkth.) dhe momentit të revolucionit shoqëror.
Përmbledhtazi mund të shprehemi si vijon: Revolucionet politike janë luftëra brenda shoqërisë për të kontrolluar shtetin, ku përfshihen fraksione të klasës sunduese ekzistuese, të cilat nuk i prekin strukturat themelore shoqërore e ekonomike. Këto revolucione kanë qenë relativisht të shpeshta në histori, ku përfshihen: luftërat civile romake, të cilat sollën kalimin nga sundimi republikan te principata në vitin 27 p.e.s.; fitoren e dinastisë abaside ndaj asaj umajade më 750, që solli hapjen për të gjithë myslimanët të ofiqeve elitare të kalifatit që më parë zotëroheshin vetëm nga arabët; dhe revolucionet evropiano-lindore të 1989-1991, të cilat u dhanë dërrmën regjimeve staliniste dhe nisën transformimin e kapitalizmit shtetëror lindor në një model të përafërt me atë trans-shtetëror perëndimor. Revolucionet politike mund të karakterizohen nga pjesëmarrje popullore dhe mund të sjellin si rezultat përmirësime të vogla ose të mëdha të kushteve të jetesës për shumicën, mund të sjellin demokracinë aty ku ka munguar; por mbramësisht klasa sunduese që ka pasur kontrollin e mjeteve të prodhimit në fillim do të mbetet e tillë në fund (ndonëse individët dhe organizatat politike mund të jenë zëvendësuar rrugës) dhe klasat e shfrytëzuara brenda procesit të prodhimit në fillim do të mbeten të tilla edhe në fund (ndonëse mund të fitojnë koncesione nga fraksioni fitimtar, që ka interes në pranimin ose pjesëmarrjen e tyre).
Mungesa e ndryshimit shoqëror themelor në rastin e revolucioneve politike do të thotë se ekziston një dallim mjaft më i vogël midis tyre dhe proceseve të reformave të përshpejtuara. Le të marrim rastin e Ligjit të Reformës së Madhe në Britaninë e 1832! Për Mark Neocleous-in, “çështja themelore” është kjo: “Ishte reformë për hir të klasës borgjeze, përfundim i revolucionit borgjez apo thjesht një marifet në strukturën e vjetër aristokratike për të evituar pushtetin e borgjezisë?”[28] Në fakt ndërhyrja kirurgjikale nuk ishte as aq e fortë, as aq kozmetike sa na bëjnë të mendojmë alternativat. Revolucionet borgjeze në Britani kishin përfunduar në vitet 1688-89 në Angli dhe 1745-46 në Skoci: Ligji i Reformës së Madhe ishte një përpjekje e suksesshme e borgjezisë industriale për të fituar për vete të drejtën e votës dhe kësisoj të depërtonte më drejtpërdrejt në shtetin (tanimë) kapitalist britanik. Nëse do të ndodhte një revolucion, siç besonte Edward Thompson-i se ishte i mundshëm midis shkurtit 1831 dhe majit 1832, atëherë shoqëria britanike mund të ishte demokratizuar më fort nga ç’ndodhi, por – për shkak se në ato kohë të hershme nuk flitej për socializëm – prapëseprapë ky revolucion do të kishte mbetur brenda sferës politike.[29]
Sidoqoftë revolucionet shoqërore nuk janë thjesht luftëra për të marrë në kontroll shtetin, por luftëra për ta transformuar atë – ose përgjigje ndaj ndryshimeve që kanë ndodhur tashmë në mënyrën e prodhimit, ose për t’i sjellë këto ndryshime. Siç vëren Perry Anderson-i, “mënyrat e prodhimit ndryshojnë kur forcat dhe marrëdhëniet e prodhimit hyjnë në një kontradiktë vendimtare me njëra-tjetrën”: “Pjekuria e kësaj kontradikte nuk ka nevojë të përmbajë ndonjë agjenci klasore të ndërgjegjshme nga ndonjëra prej palëve, shfrytëzuesit dhe të shfrytëzuarit – as të vendosë beteja për të ardhmen e ekonomisë dhe shoqërisë; nga ana tjetër, ndonëse shpalosja e saj e mëvonshme ka gjasë të nxisë luftëra shoqërore të pamëshirshme midis forcave kundërshtare.”[30] Vetëm tri procese epokale futen në kategorinë e revolucionit shoqëror. Në njërin skaj është kalimi nga skllavëria në feudalizëm. Në skajin tjetër gjendet revolucioni socialist, sot për sot mundësi më shumë sesa realitet, por që, nëse arrihet, do të niste kalimin nga kapitalizmi në socializëm. Midis këtyre dy ekstremeve gjenden revolucionet borgjeze dhe, siç do ta shohim, ndërmjetësia e tyre nuk është thjesht kronologjike. Sipas Alex Callinicos-it: “Balanca midis rolit të luajtur nga kontradiktat strukturore dhe agjencisë së ndërgjegjshme njerëzore në zgjidhjen e krizave organike është zhvendosur nga e para tek e dyta përgjatë 1500 viteve të fundit. Kalimi nga feudalizmi në kapitalizëm zë një pozicion të ndërmjetëm në këtë aspekt midis rënies së Perandorisë Romake dhe Revolucionit Rus.”[31] Marrëdhënia midis revolucioneve politike dhe shoqërore është komplekse. Disa revolucione politike kanë rrjedhoja shoqërore dhe të gjitha revolucionet shoqërore kanë rrjedhoja politike. Disa revolucione, të marra në vetvete, që duken si revolucione thjesht politike, në fakt janë episodi hapës ose mbyllës i një revolucioni shoqëror më të shtrirë në kohë. Në raport me revolucionin borgjez, Revolucioni Anglez i 1688 e ka këtë marrëdhënie me revolucionin e 1640.[32] Duke përmbysur rendin kronologjik të rëndësisë, Revolucioni Amerikan i 1776 e ka këtë raport me Luftën Civile të 1861-1865. Edhe më me rëndësi në kontekstin e këtij diskutimi, disa revolucione përmbyllen si revolucione politike sepse dështojnë si revolucione shoqërore. Në raport me revolucionin socialist, ka ndodhur pikërisht kështu me revolucionin gjerman të 1918. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për revolucionin bolivian të 1952, revolucionin portugez të 1974-75 dhe për thuajse të gjitha revolucionet e ashtuquajtura demokratike që kanë ndodhur prej atëherë, ku më së afërmi mund të përmendim Indonezinë (1998) dhe Serbinë (2000); ende nuk është e qartë nëse Pranvera Arabe (2011-?) do të ndalet në kufijtë e politikut. Në fund, siç të bën të mendosh analiza e “pikës së kthesës” të cilës iu referova më herët, vetëm pas përfundimit të një procesi revolucionar mund të themi nëse kemi të bëjmë me revolucion politik apo shoqëror. Sipas Jeffrey Webber-it: “Një mënyrë për të dalë nga vështirësitë e procesit dhe pasojave që lindin gjatë përkufizimit të revolucionit, është ta ndajmë nocionin e epokës revolucionare nga ai i revolucionit shoqëror. Koncepti i epokës revolucionare na jep një mënyrë të kuptimit se ndryshimi transformues revolucionar është i mundshëm, por jo i paracaktuar për një periudhë të caktuar, duke theksuar karakterin e pasigurt – e prapëseprapë jo krejt të hapur – të rezultateve alternative.”[33]
Për shkak se revolucionet shoqërore janë shumë të rralla, është e vështirë të bësh përgjithësime për natyrën e tyre. Nuk është e mundshme as të thuash se në çdo rast revolucioni shoqëror karakterizohet nga zëvendësimi i një klase sunduese me një tjetër, pasi në disa raste personeli i ish-klasës sunduese i ruan postet, ndërsa roli i tyre në marrëdhëniet e prodhimit ndryshon – ku, për shembull, skllavopronarët bëhen zotërinj feudalë dhe zotërinjtë feudalë bëhen pronarë kapitalistë toke. Sipas kësaj ideje, jo të gjitha revolucionet shoqërore arrihen përmes triumfit të drejtpërdrejtë të një klase mbi një tjetër si rezultat i luftës së klasave, pasi “historia e të gjitha shoqërive që kanë ekzistuar deri më tash” është karakterizuar nga dy lloje të ndryshme lufte klasore, “dy kategori të ndryshme procesi historik.”[34] Claudio Katz-i i ka identifikuar këto në mënyrë shembullore: “Antagonizmi brenda një sistemi klasor dhe ai midis sistemeve klasore.”[35]
Lloji i parë, “brenda një sistemi klasor”, ndodh kur klasat përbëhen nga shfrytëzuesit dhe të shfrytëzuarit. Këtu çështja është relativisht e qartë. Skllavopronarët e nxjerrin mbivlerën nga skllevërit, zotërinjtë feudalë dhe burokratët haraçorë bëjnë të njëjtën gjë me fshatarët, ashtu si kapitalistët me punëtorët. Në çdo rast klasa e shfrytëzuar reziston në masën që ia lejojnë kushtet materiale, por ata nuk e kanë gjithmonë të mundur të shkojnë përtej rezistencës për të krijuar një shoqëri të re të bazuar në një mënyrë të ndryshme prodhimi. Alvin Gouldner-i shkruan për një “rregullsi të pashkruar” të serive të luftërave klasore të listuara te “Manifesti i Partisë Komuniste”: “Skllevërit nuk i mposhtin zotërinjtë, plebenjtë nuk i mundin patricët, bujkrobërit nuk i përbysin zotërinjtë dhe çirakët nuk ngadhënjejnë mbi drejtuesit e esnafeve. Klasa më e ulët nuk vjen kurrë në pushtet. Çka nuk duket të ketë gjasë as sot.”[36] Nuk është e nevojshme ta pranojmë këtë përfundim të zymtë; prapëseprapë e vërteta është se klasat e shfrytëzuara nuk kanë gjithmonë kapacitetin strukturor për të kryer një revolucion shoqëror: diçka të tillë nuk e kishin skllevërit; as shumica e fshatarëve; por e ka klasa punëtore dhe në këtë aspekt – midis shumë të tjerave – ajo është unike mes klasave të shfrytëzuara në histori.
Lloji tjetër i luftës së klasave, “midis sistemeve klasore”, ndodh kur ata që përfshihen janë shtypësit dhe të shtypurit. Këtu çështja është mjaft më komplekse. Së pari, ndonëse të gjitha klasat e shfrytëzuara (skllevër, fshatarë, punëtorë) janë të shtypura, jo të gjitha klasat e shtypura janë të shfrytëzuara, madje mund të jenë edhe vetë shfrytëzuese. Numri i klasave të shfrytëzuara që ka kapacitetin për ta rindërtuar shoqërinë është po aq i kufizuar sa numri i klasave të shfrytëzuara me të njëjtin kapacitet. Midis klasave të shtypura, borgjezia ka karakter unik. Sipas Anthony Giddens-it:
“Lufta midis fisnikërisë feudale dhe borgjezisë në ngritje nuk inkuadrohet në klasifikimin e Marksit për klasat konfliktuale… Këtu kriteri i identifikimit të konfliktit klasor është qartësisht ai i ‘varësisë shfrytëzuese’ të një klase nga një tjetër në modelin dikotomik; ka një konflikt të drejtpërdrejtë interesi që e ka burimin në përvetësimin e mbivlerës nga një klasë joproduktive. Sidoqoftë në rastin e fisnikërisë dhe borgjezisë, konflikti i interesit rrjedh nga nevoja e të dytës për të shpërbërë marrëdhëniet shoqërore e ekonomike karakteristike të rendit feudal dhe e të parës për t’i mbajtur ato. Kësisoj, ndonëse borgjezia në njëfarë kuptimi është një klasë “e nënrenditur” brenda shoqërisë pasfeudale, në një tjetër kuptim ajo përbën një klasë “mbisunduese”, në termat e marrëdhënies shfrytëzuese që ka me punën me mëditje.”[37]
Kësisoj lufta e klasave nuk mund të zhvillohet vetëm midis shfrytëzuesve dhe të shfrytëzuarve, por edhe midis një shfrytëzuesi dhe një tjetri: prapëseprapë ajo mund të jetë mjeti i realizimit të revolucionit shoqëror, me kushtin që mënyrat e prodhimit të përfaqësuara nga këto klasa të jenë të ndryshme dhe njëra të jetë më “përparimtare”, në kuptimin marksist të zhvillimit më të madh të forcave prodhuese. Louis Althusser-i e përshkruante “kontradiktën qendrore të Revolucionit Francez dhe revolucionin borgjez në përgjithësi” si “një luftë për pushtet shtetëror midis dy klasave njëlloj shfrytëzuese, aristokracisë feudale dhe borgjezisë.”[38] Këtu nocioni i “barazisë” na ngatërron sepse, përpara revolucionit borgjez, klasa e parë mund të mbështetej te shteti që vepronte në interesin e saj, kurse e dyta nuk mundej, prandaj ishin të nevojshëm revolucionet; po sigurisht të dyja klasat që ishin shfrytëzuese.
Lufta e klasave në histori ka marrë kësisoj forma nga më të ndryshmet. Ky është një tipar i përhershëm i marrëdhënies midis klasave shfrytëzuese dhe të shfrytëzuara, por mund të ndodhë edhe midis klasave shfrytëzuese mbisunduese dhe të nënrenditura, apo midis klasave sunduese aktuale dhe potenciale. Dhe këto luftëra të ndryshme klasore kanë ndodhur në mënyrë të njëkohshme, të ndërthurura dhe të mbivendosura. Kombinimet ekzakte kanë qenë ose (në rastin e socializmit) do të jenë të ndryshme në lidhje me çdo revolucion të madh shoqëror. Ç’formë marrin tek ato që kanë ardhur më parë ose mund të vijnë pas revolucioneve borgjeze?
Vijon
E përktheu Arlind Qori
Marrë nga libri i autorit “How Revolutionary Were the Bourgeois Revolutions?”
Imazhi: Eugène Delacroix – Le 28 Juillet. La Liberté guidant le peuple
[1]Hayek, “History and Politics,” 23–24.
[2] Zagorin, Rebels and Rulers, vol. 1, 16.
[3] Lakatos, “Falsification and the Methodology of scientific Research Programmes,” 117–18.
[4] Alasdair MacIntyre, “Notes from the Moral wilderness,” 54.
[5] Grossman, “The evolutionist Revolt against Classical economics: II,” 517.
[6] Marx, Grundrisse, 100–102.
[7] https://www.marxists.org/shqip/m-e/1848/manifesti/manifesti.htm#i
[8] Alasdair MacIntyre, “Breaking the Chains of Reason,” 151. Me sa duket MacIntyre-i e ka lexuar “Grundrisse”-n në mes të viteve 1960, përpara se të përkthehej në anglisht. Për shembull, shih: “Marxist Mask and Romantic Face,” 322–23.
[9] Losurdo, Liberalism, 321.
[10] Marks, Karl. (1968). Kapitali: vëllimi i parë, I. Tiranë: Naim Frashëri, f. 18-19. (Përkthyesi e ka marrë drejtpërdrejt nga botimi shqip.)
[11] Marx dhe Engels, “The Manifesto of the Communist Party,” 69, shënimi 15.
[12] Engels, “Preface to the Third German edition of The Eighteenth Brumaire,” 302–3.
[13] Hobsbawm, The Age of Revolution, 62.
[14] Cliff, “The Class Nature of the People’s Democracies,” 65–66.
[15] Eley, “The English Model and the German Road,” 85.
[16] Poulantzas, Political Power and Social Classes, 183.
[17] Perry Anderson, “The Notion of a Bourgeois Revolution,” 113.
[18] Perry Anderson, “Foreword,” 6.
[19] Abbott, “On the Concept of Turning Point,” 250.
[20] Pinkus, 1688, 32.
[21] Lukács, “Legality and Illegality,” 258.
[22] Skocpol, States and Social Revolutions, 4–5.
[23] Ibid., 141.
[24] Draper, Karl Marx’s Theory of Revolution, vol. 2, 19–20.
[25] Ibid., 19.
[26] Choonara, “The Relevance of Permanent Revolution,” 179–80.
[27] Eley, “The British Model and the German Road,” 82–83. See also Hobsbawm, “Revolution,” 10.
[28] Neocleous, Administering Civil Society, 94.
[29] Edward P. Thompson, The Making of the English Working Class, 889 dhe 887–915 më në përgjithësi.
[30] Perry Anderson, “Geoffrey de Ste Croix and the Ancient World,” 17. Shih gjithashtu: Perry Anderson, Arguments within English Marxism, 55–56.
[31] Callinicos, Making History, 229.
[32] Bie dakord me Pinkus-in kur thotë se dy episodet janë të pandashme: “Për shkak se kriza e messhekullit të shtatëmbëdhjetë dhe revolucioni i 1688-89 ishin pjesë e të njëjtit proces, ato duhen integruar në një histori të vetme.” 1688, 486. Po ta marrim seriozisht, kjo do të thotë të trajtosh vitet 1637 ose 1640 si “revolucionin e parë modern” dhe jo 1688, siç këmbëngul ai.
[33] Webber, “Rebellion to Reform in Bolivia, Part II,” 58; Webber, From Rebellion to Reform in Bolivia, 46.
[34] Ossowski, Class Structure in the Social Consciousness, 84.
[35] Katz, From Feudalism to Capitalism, 181.
[36] Gouldner, The Future of Intellectuals and the Rise of the New Class, 93.
[37] Giddens, The Class Structure of the Advanced Societies, 91–92.
[38] Althusser, Machiavelli and Us, 50.
