/George Orwell/
Që në fëmijëri, ndoshta nga mosha pesë ose gjashtë vjeçare, e dija se kur të rritem do të bëhem shkrimtar. Midis moshës afërsisht shtatëmbëdhjetë dhe njëzetekatër u përpoqa ta braktis këtë ide, por e bëra duke qenë i ndërgjegjshëm se po shkoja kundër natyrës sime të vërtetë dhe se herët a vonë do duhej të shtrohesha dhe të shkruaja libra.
Unë isha fëmija i mesit nga tre, por kishte një hapësirë prej pesë vitesh në secilën anë dhe unë mezi e shihja babanë deri kur u bëra tetë vjeç. Për këtë dhe shumë arsye të tjera isha disi i vetmuar dhe zhvillova shpejt mënyra jo të rregullta sjelljeje, që më bënë jopopullor gjatë viteve të shkollës. Kisha zakonin e fëmijës së vetmuar që trillon histori dhe biseda me persona imagjinarë, dhe mendoj se nga fillimi ambiciet e mia letrare u përzien me ndjenjën e të qenit i vetmuar dhe i nënvlerësuar. E dija që më vinin ndoresh fjalët dhe kisha fuqi të përballesha me fakte të pakëndshme, çka më krijonte një lloj bote private tek e cila mund ta gjeja veten pas çdo dështimi. Megjithatë, volumi i shkrimeve serioze – d.m.th. që synonin të ishin serioze – që kam bërë gjatë fëmijërisë dhe adoleshencës nuk është as gjysmë duzine faqesh. Vjershën e parë e kam shkruar në moshën katër ose pesë vjeçare, të cilën ia diktoja mamasë. Nuk mbaj mend asgjë nga ajo përveçse kishte një tigër dhe tigri kishte “dhëmbë-si-karrigia” – një frazë mjaft e mirë, por më duket se poezia ishte një plagjiarizëm nga ‘Tyger, Tyger’ i Blake-ut[1]. Në moshën njëmbëdhjetëvjeçare, kur nisi Lufta e Parë Botërore, shkrova një vjershë patriotike e cila u publikua në gazetën lokale, ashtu siç u publikua një tjetër, dy vite më vonë, rreth vdekjes së Kitchener-it. Herë pas here, kur isha pak më i rritur, shkruaja “vjersha natyre” të këqija dhe të pambaruara, sipas stilit gregorian. Po ashtu, gati dy herë u përpoqa të shkruaja një histori të shkurtër, çka rezultoi një dështim i kobshëm. Kaq ishte “puna ime” gjatë gjithë atyre viteve.
Gjithsesi, përgjatë kësaj kohe në njëfarë kuptimi jam angazhuar në aktivitete letrare. Pikësëpari, ishin detyrat letrare që i bëja shpejt, me lehtësi, ndonëse pa shumë dëshirë. Përveç detyrave të shkollës, shkruaja vargje te rastit (vers d’occasion), poezi gjysmëkomike, të cilat i mbaroja me një shpejtësi të mahnitshme – katërmbëdhjetë vjeç shkrova gati brenda javës një “skenë ritmike”, imitim i Aristofanit, dhe dhashë ndihmën time në redaktimin e revistave të shkollës, të shtypura dhe në dorëshkrim. Këto revista ishin gjëja më mjerisht imituese që mund të imagjinoje dhe asokohe ma vrisnin syrin më pak nga ç’ma vret sot gazetaria e dorës së fundit. Por krahas këtyre, për pesëmbëdhjetë a më shumë vite, bëja edhe ushtrime letërsie të një formë krejt tjetër: trillimin e vazhdueshëm të një historie mbi veten time, një si punë ditari që ekzistonte vetëm në mendje. Besoj se këtë zakon e kanë të gjithë fëmijët dhe adoleshentët. Që kur isha shumë i vogël imagjinoja se isha, le të themi Robin Hood-i, dhe e mendoja veten si një hero historish të trilluara, por dalëngadalë historia ime reshti së qeni banalisht narcize dhe u kthye përherë e më shumë në përshkrim të asaj që bëja dhe shihja. Ndonjëherë për minuta në kokën time qarkullonin fjali të tilla: “Ai shtyu derën gjysmë të hapur dhe hyri në dhomë. Një rreze e verdhë drite, duke u filtruar përmes perdeve burulluk, binte mbi tavolinë, ku një kuti shkrepësesh, gjysmë e hapur, qëndronte pranë një shisheje boje. Më dorën e djathtë në xhep ai u afrua pranë dritares. Në rrugën poshtë një mace po ndiqte një gjethe që po binte,” etj. etj. Ky zakon vazhdoi deri sa u bëra gati njëzetepesë vjeç, përgjatë viteve joletrare. Edhe pse duhet të kërkoja, dhe i kërkoja, fjalët e duhura, më dukej sikur e bëja këtë përpjekje për të përshkruar gati kundër vullnetit tim, nën njëfarë shtrëngimi nga jashtë. “Historia” – ma merr mendja – duhet të ketë reflektuar stilet e shkrimtarëve të ndryshëm që i admiroja në kohëra të ndryshme, por me aq sa më kujtohet kishte përherë cilësinë e përpiktë përshkruese.
Kur u bëra gati gjashtëmbëdhjetë befas zbulova kënaqësinë e fjalëve të thjeshta, d.m.th. tingujt dhe lidhjet e fjalëve. Rreshtat nga “Parajsa e humbur”
Kështu ay me vështirësi dhe punë shumë
Përparoi: me vështirësi dhe punë ay
të cilat tani nuk më duken më aq mahnitëse, më rrëqethnin mishtë; dhe shqiptimi ‘ay’ në vend të ‘ai’ ishte një kënaqësi e shtuar.
Ia kisha marrë dorën nevojës për të përshkruar gjërat. Pra është e qartë se ç’lloj librash doja të shkruaja, nëse mund të thuhet se asokohe doja të shkruaja libra. Unë doja të shkruaja romane të stërgjata natyraliste me funde të palumtura, plot përshkrime dhe buzëqeshje të ngrira, gjithashtu plot me pasazhe vjollcë ku fjalët përdoren pjesërisht për hir të tingëllimit të tyre. Dhe në fakt romani im i parë i plotë, “Ditë burmeze”, të cilin e shkrova kur isha tridhjetë vjeç, megjithëse e kisha projektuar shumë më herët, është një libër i tillë.
Po i jap të gjitha këto informacione dytësore sepse nuk mendoj se mund të kuptohen motivet e një shkrimtari pa ditur asgjë për zhvillimin e tij të hershëm. Temat me të cilat merret përcaktohen nga koha kur jeton – të paktën kjo është e vërtetë në kohëra të turbullta e revolucionare si kjo e jona – por para se të nisë të shkruajë, ai do të jetë mbrujtur me një qëndrim emocional nga i cili nuk do të mund të shpëtojë kurrë. Padyshim që ai e ka për detyrë të disiplinojë temperamentin e tij dhe të mos ngecë në fazën fëmijërore, apo në ndonjë humor pervers: mirëpo nëse largohet tërësisht nga këto influenca të hershme, ai do të ketë vrarë impulsin për të shkruar. Po të lëmë mënjanë nevojën për të nxjerrë bukën e gojës, unë mendoj se ka katër motive të mëdha për të shkruar, së paku në prozë. Ato ekzistojnë në raporte të ndryshme nga njëri shkrimtar te tjetri dhe ndryshojnë te secili shkrimtar me kalimin e kohës, në varësi të atmosferës në të cilën jeton. Ato janë:
1.Egoizmi i pastër. Dëshira për t’u dukur i zgjuar, për t’u marrë në gojë, për t’u kujtuar pas vdekjes, për të zënë vendin tënd në tavolinën e të rriturve që të trajtonin me mospërfillje në fëmijëri etj, etj. Është broçkull të pretendosh se ky nuk përbën një motiv, të fortë madje. Shkrimtarët e ndajnë këtë karakteristikë me shkencëtarët, artistët, politikanët, avokatët, ushtarët, biznesmenët e suksesshëm – shkurt, me pjesën më të lartë të ajkës së njerëzimit. Pjesa më e madhe e qenieve njerëzore nuk janë tërësisht egoistë. Rreth moshës tridhjetëvjeçare ata i braktisin ambiciet individuale – në mjaft raste, ata gati e braktisin edhe ndjesinë e të qenit individ – dhe jetojnë kryesisht për të tjerët, ose thjesht zhyten në monotoninë e ekzistencës. Kemi, nga ana tjetër, pakicën e njerëzve me dhunti dhe vullnet që janë të vendosur ta jetojnë jetën e tyre deri në fund, dhe shkrimtarët i përkasin kësaj klase. Shkrimtarët seriozë, duhet ta pranoj, janë në tërësi më vanitozë dhe egocentrikë se gazetarët, ndonëse më pak të interesuar për para.
2.Entuziazmi estetik. Perceptimi i bukurisë te bota e jashtme, ose, nga ana tjetër, te fjalët dhe rregullimi i duhur i tyre. Kënaqësia që përftohet nga impakti që shkakton një tingull mbi një tjetër, nga qëndrueshmëria e një proze të mirë ose ritmi i një historie të mirë. Dëshira për të ndarë një eksperiencë kur ndihet se është e vlefshme dhe nuk duhet të humbet. Te shumë shkrimtarë motivi estetik është shumë i dobët, mirëpo edhe një pamfletist ose shkrimtar librash shkollorë do të ketë fjalë apo fraza të preferuara, të cilat i përdor pa arsye utilitariste; ose mund ta ketë për zemër tipografinë, gjerësinë e margjinave etj. Përmbi nivelin e udhërrëfyesve hekurudhorë, asnjë libër nuk është pa elementë estetikë.
3.Impulsi historik. Dëshira për t’i parë gjërat ashtu siç janë, për të zbuluar fakte të vërteta dhe për t’i ruajtur ato për brezat e ardhshëm.
4.Qëllimi politik – duke e përdorur fjalën “politik” në kuptimin më të gjerë të mundshëm. Dëshira për ta shtyrë botën në një drejtim të caktuar, për të ndryshuar idenë e njerëzve se për çfarë bote duhet të luftojnë. E përsëris: Asnjë libër nuk është pa paragjykime politike. Opinioni se arti nuk duhet të ketë lidhje fare me politikën është në vetvete një qëndrim politik.
Mund të shihet se si këto impulse të ndryshme duhet të luftojnë kundër njeri-tjetrit dhe se si duhet të variojnë nga personi në person dhe nga koha në kohë. Prej natyre – duke kuptuar me “natyrë” fazën kur je në moshë të rritur – unë jam një person ku tre motivet e para e mundin të katërtin. Në kohë paqeje mund të kem shkruar libra kompleksë ose thjesht përshkrues, dhe mund të kem qenë krejt i pavetëdijshëm për besimet e mia politike. Ashtu sikundër jam detyruar të bëhem njëfarë pamfletisti . Si fillim kam kaluar pesë vite në një profesion të papërshtatshëm (Policia Perandorake Indiane në Burma), paskëtaj kam provuar varfërinë dhe ndjenjën e dështimit. Kjo e shtoi urrejtjen time natyrale ndaj autoritetit edhe më shumë dhe për herë të parë më bëri të ndërgjegjshëm për ekzistencën e klasave punëtore, kurse puna në Burma më dha të kuptoja natyrën e imperializmit: por këto eksperienca nuk mjaftonin për të më dhënë një orientim të saktë politik. Më pas erdhi Hitleri, Lufta Civile Spanjolle etj. Nga fundi i vitit 1935 nuk kisha arritur akoma të merrja një vendim të prerë…
Lufta spanjolle dhe ngjarjet e tjera të 1936 ndryshuan shumëçka dhe tashmë e dija se ku qëndroja. Çdo rresht vepre serioze prej vitit 1936 e kam shkruar, direkt ose indirekt, kundër totalitarizmit dhe në favor të socializmit demokratik, sipas mënyrës që e kuptoj këtë të fundit. Më duket pa kuptim që në një kohë si kjo e jona të mendosh se mund të shmanget të shkruarit mbi këto tema. Të gjithë shkruajnë për to në një formë apo tjetër. Çështja është se ç’anë mban dhe ç’qasje ke. Dhe sa më i ndërgjegjshëm të jesh për anësinë tënde politike, aq më shumë shanse ke për të vepruar politikisht pa sakrifikuar integritetit intelektual dhe estetik.
Ajo çfarë kam dashur të bëj përgjatë dhjetë viteve të kaluara është ta kthej shkrimin politik në art. Pikënisja ime është përherë një ndjenjë partizane, një sens padrejtësie. Kur ulem për të shkruar një libër nuk i them vetes: “Do të krijoj një vepër artistike.” E shkruaj sepse dua të demaskoj një gënjeshtër apo të tërheq vëmendjen te një fakt, dhe shqetësimi im fillestar është të gjej audiencë. Por nuk do mund ta bëja punën e shkrimit të një libri, ose edhe të një artikulli të gjatë reviste, nëse nuk do të ishte edhe një eksperiencë estetike. Gjithkush që merret me shqyrtimin e punës sime do ta shohë se edhe në rastet kur është propagandë e pastër përmban shumë nga ajo që një politikan profesionist do ta quante humbje kohe. Unë nuk jam i aftë, dhe nuk dua, ta braktis plotësisht botëkuptimin që kam fituar në fëmijëri. Për aq kohë sa të jem gjallë dhe mirë do të vazhdoj të ushqej ndjenja të forta për stilin e prozës, të dua sipërfaqen e tokës dhe të gjej kënaqësi në objekte të harruara dhe në copëzat e informacioneve të kota. Nuk ka vlerë të përpiqem ta shtyp këtë anë të vetes time. Puna është t’i pajtoj pëlqimet dhe mospëlqimet e rrënjosura te vetja me aktivitetet tejindividuale dhe rrënjësisht publike që na imponon koha.
Nuk është e lehtë. Kjo shtron problemet e ndërtimit dhe të gjuhës, ashtu siç shtron në një mënyrë të re problemin e vërtetësisë. Më lejoni të marr vetëm një shembull se me çfarë vështirësie përballemi. Libri im rreth Luftës Civile Spanjolle, “Homazh Katalonjës”, është sigurisht një libër i mirëfilltë politik, por i shkruar kryesisht me njëfarë shkëputjeje dhe me konsideratë për formën. Aty jam përpjekur shumë për të thënë të gjithë të vërtetën pa dhunuar instinktet e mia letrare. Por, ndër të tjera, përmban një kapitull të gjatë, plot me citime gazetash e të tjera si këto, në mbrojtje të trockistëve, të cilët akuzoheshin se po komplotonin me Frankon. Afërmendsh, ky lloj kapitulli – i cili pas një ose dy vitesh nuk do t’i interesojë më lexuesit të zakonshëm – e shkatërron librin. Një kritik, të cilin e respektoj, më kritikoi njëherë për këtë: “Pse e ke futur brenda librit?” – më tha. “Ke kthyer në gazetari një vepër që mund të kishte qenë e mirë.” Ai kishte të drejtë, por unë nuk do të mund të kisha vepruar ndryshe. Unë e dija – çka në Angli shumë pak njerëzve u lejohej të dinin – se po akuzoheshin pa të drejtë njerëz të pafajshëm. Po të mos më indinjonte ky fakt, nuk do ta kisha shkruar asnjëherë atë libër.
Në një formë apo tjetër ky problem shtrohet vazhdimisht. Problemi i gjuhës është delikat dhe do të kërkonte shumë kohë për t’u diskutuar. Unë do të them vetëm se në vitet e mëpasshme jam përpjekur të shkruar në mënyrë më pak piktoreske dhe më shumë të përpiktë. Sidoqoftë, mua më duket se në momentin kur e perfeksionon çfarëdolloj stili të shkruari, nis ta tejkalosh atë. “Ferma e kafshëve” ishte libri i parë ku jam përpjekur, plotësisht i ndërgjegjshëm për çfarë po bëja, të shkrija qëllimet politike dhe ato artistike. Kam shtatë vite pa shkruar romane, por shpresoj të shkruaj së shpejti një të tillë. Është i destinuar të dështojë, çdo libër është një dështim, por jam i qartë se çfarë libri dua të shkruaj.
Tani që po rilexoj faqen ose dy faqet e fundit, shoh se e kam bërë të duket sikur arsyet pse unë shkruaj janë krejtësisht të motivuara prej publikes. Nuk dua ta lë këtë si përshtypje të fundit. Të gjithë shkrimtarët janë të vetmuar, egoistë dhe dembelë, dhe në themel të motiveve të tyre qëndron një mister. Të shkruash një libër është e tmerrshme, një betejë shkatërruese, si një ndeshje e gjatë boksi apo një sëmundje e dhimbshme. Njeriu nuk do ta merrte asnjëherë atë rrugë nëse nuk do të shtyhej nga një demon që as nuk mund t’i rezistojë dhe as nuk mund ta kuptojë. Për aq sa dihet, ky demon është thjesht i njëjti instinkt që e bën një foshnje të klithë për vëmendje. E prapëseprapë është e vërtetë se nuk mund të shkruash asgjë të lexueshme pa u përpjekur vazhdimisht të shuash personalitetin tënd. Proza e mirë është si një xham dritareje. Nuk mund ta them me siguri cili nga motivet është më i fortë tek unë, por mund të them se cili meriton të ndiqet. Kur u kthehem veprave të mia, shoh se pikërisht atëherë kur më ka munguar qëllimi politik kam shkruar libra pa jetë, pasazhe pa ngjyrë, fjali pa kuptim, mbiemra dekorativë dhe, në përgjithësi, broçkulla.
E përktheu Alban Pira
Shënime:
[1] William Blake – poet anglez.
Imazhi: Areo Magazine
Ky artikull është botuar nën licensën CCA 4.0 (Creative Commons Attribution 4.0 International License).
