/Arlind Qori/
Përpara futjes së marrëdhënieve kapitaliste në prodhim, sfera politike dhe ajo ekonomike e shoqërisë ishin të pandara. Kush kishte pushtetin politik kishte edhe atë ekonomik dhe anasjelltas. Me lindjen e borgjezisë si klasë brenda për brenda formacionit shoqëror feudal (në rënie), klasa sunduese në ekonomi nuk ishte e njëjta me grupin që kishte pushtetin politik sepse, ndryshe nga mënyrat e tjera të prodhimit, kapitalizmi nuk bazohet në ushtrimin e drejtpërdrejtë të forcës për akumulim dhe shfrytëzim. Kështu, përpara kapitalizmit, fitimi i të drejtave (ose privilegjeve) politike shënonte automatikisht fitimin e të drejtave (privilegjeve) ekonomike.
Kur krahasonte demokracinë antike me atë moderne, Ellen Mieskens Wood-i thoshte se në të parën statusi i qytetarisë ishte më i rëndësishëm sepse nëpërmjet pjesëmarrjes politike mund të ndryshohej gjithçka, sidomos raportet klasore. Të pasurit i frikoheshin të drejtave të barabarta të të varfërve sepse e dinin se asambleja e popullit, që do të mënjanonte institucionet aristokratike, nuk do të ndalej përpara asgjëje për të shkatërruar privilegjet e të pasurve: nga falja e borxheve te rishpërndarja e tokës. Demokracia asokohe ishte shprehje e drejtpërdrejtë e luftës klasore. Kjo shpjegon edhe faktin se pse mendimtarët më të shquar të Antikitetit – rasti më domethënës aristokrati Platon – ishin antidemokratët më të mëdhenj dhe e ngatërronin qëllimisht demokracinë me oklokracinë (qeverisjen e turmave). Po aq u bënte – me të drejtë – qytetarëve-fshatarë të Athinës dhe rrethinave në shekullin V p.e.s.
Shekulli XIX rihapi çështjen e demokracisë. Ajo zbriti nga lartësia konceptuale e filozofëve (p.sh. Spinoza) në terrenin konkret të një përplasjeje të re klasore, produkt të dy revolucioneve të mëdha: atij politiko-ideologjik në Francë dhe atij industrial në Angli. (E lëmë mënjanë për një moment momentin kuazidemokratik amerikan, të bazuar te fermerët e vegjël që i kishin shpëtuar proletarizimit në saje të zhdukjes masive të popullsive indigjene dhe në kurriz të mundit të skllevërve të plantacioneve.) Punëtorët ngriheshin si klasë e domosdoshme dhe e mallkuar në Evropën e shekullit XIX. Të ngjeshur nëpër fabrika dhe në shtëpitë-kotece të lagjeve të qyteteve industriale, punëtorët i kishin lënë dora-dorës kryengritjet spontane të bukës (food riots) dhe po përvijonin identitetin e tyre klasor nëpërmjet organizimit sindikalist dhe atij partiak, afërmendsh në bashkëpunim me elementët më radikalë të inteligjencies. Prej Lëvizjes Çartiste e tëhu, njëra prej kërkesave të tyre kryesore ishte qytetaria e barabartë, pjesë e të cilës ishte edhe e drejta e barabartë e votës. Parlamentet e kohës bazoheshin në kufizime serioze të së drejtës së votës, prej ku të papronët, sidomos punëtorët, ishin të përjashtuar. Ata shtrëngoheshin nga ligji, por pa pasur mundësinë ta ndikonin bërjen e tij.
E trembur nga ngritja (e parakohshme) e punëtorisë, borgjezisë iu tha pështyma revolucionare e shkatërrimit të klasave sunduese parakapitaliste (pronarë gjysmëfeudalë tokash, aristokraci burokratike, kler etj.). Prej Revolucionit Francez deri përpara revolucioneve të 1848, ajo e kishte pasur të mundur të udhëhiqte një bllok hegjemonik, duke integruar dhe orientuar paraproletarët, zanatçinjtë, fshatarësinë e patokë etj., kundër rendit të vjetër. Po qëkur punëtoria urbane nisi të masivizohej dhe fuqizohej si klasë, asaj nuk i mbeste gjë tjetër veçse të trazonte blloqet shoqërore dhe të krijonte aleancë klasore pikërisht me klasat e vjetra sunduese në emër të paprekshmërisë së pronës: qoftë kjo pronësi dinamike kapitaliste mbi mjetet e prodhimit, qoftë pronësi arkaike dhe parazitare.
Në këtë kontekst historik, barazia e qytetarisë (fitimi i të drejtës së votës nga punëtoria) konsiderohej rrezik iminent për bllokun e ri hegjemonik anekënd Evropës. Demokraci asokohe donte të thoshte socializëm. Këtë e kuptonin punëtorët, e kuptonin pronarët e tyre, e kuptonin edhe klasat parazitare parakapitaliste. Njëlloj si në Greqinë e shekullit V p.e.s. revolucioni i pritshëm politik nuk mund të mos ishte edhe revolucion shoqëror, pra ndryshim radikal jo vetëm i raportit midis të ardhurave, por edhe i marrëdhënieve të prodhimit. Jo më kot një aradhe mendimtarësh liberalë të shekullit XIX – aq shumë të cituar për mbrojtjen e të drejtave civile si ajo e shprehjes apo e besimit fetar –e konsideronin demokracinë me të njëjtin përçmim si filozofët aristokratikë të Antikitetit.
Mirëpo vala demokratizuese ishte e pashmangshme sidomos kur, në mungesë të të drejtave politike, punëtorisë i mbetej vetëm rruga e revolucionit. Në koniunkturën e forcave ku punëtoria nuk ishte aq e fortë sa për revolucion, por nga ana tjetër borgjezia+klasat e vjetra sunduese nuk ishin aq të forta për të ruajtur regjimin e vjetër, u imponua një pat klasor. Demokracia do të vendosej, por ajo nuk mund të kishte karakterin tërësor të demokracisë antike, edhe ngaqë, siç u vu në dukje në fillim, zotërimi i sferës politike nuk sillte medoemos zotërimin e sferës (relativisht) autonome ekonomike. Populli (punëtorët, zanatçinjtë, fshatarët etj.) do të fitonin të drejtën e votës, por vota e tyre do të kanalizohej brenda hullive të kushtetutshmërisë. Pra demokraci e kufizuar. Çka nuk do të thoshte thjesht garanci që pakicat (e çfarëdoshme) të mos linçoheshin nga shumica, por mbi të gjitha që shumica nëpërmjet votës të mos mundej të ndryshonte karakterin klasor të shoqërisë. U shpluhurosën mendimtarë politikë të një a dy shekujve më parë dhe sovraniteti i popullit u kufizua nga akrobaci që nisnin prej votës së pabarabartë në zgjedhje, te ndarja në dy dhoma e parlamentit deri te pavarësia e ekzekutivit ose, ç’është më e rëndësishmja, ekzistenca e një gjykate supreme me fuqi vetoje ndaj parlamentit.
Ç’donte të thoshte demokracia kushtetuese për punëtorinë dhe klasat e tjera të nënrenditura? Në njërën anë bëhej fjalë për një arritje madhore. Përmes qytetarisë së barabartë punëtorët mund të kishin zë në rishpërndarjen e prodhimit, ose më gjerësisht të pasurisë. Ata fituan të drejta shoqërore kyçe si pensionet, punën 8-orëshe, pushimet e paguara, rritje pagash, arsim për fëmijët e tyre e kujdes shëndetësor. Jo vetëm kaq, por ata i zgjeruan mundësitë e pjekjes politike dhe ideologjike, të mundësuara nga shkollat politike dhe botimet teorike e gazetareske të partive punëtore. Dalja nga ilegaliteti, nga ana tjetër, u mundësonte të krijonin një përfytyrim më universal për veten dhe t’i shqyrtonin më racionalisht raportet me klasat e ndajvendosura.
Ç’humbën punëtorët prej kësaj? U integruan. Kjo donte të thoshte se punëtorët nuk do ta vinim më në dyshim pronësinë ekskluzive të borgjezisë mbi mjetet e prodhimit, por vetëm mënyrën e shpërndarjes së prodhimit. Te “Rreth kritikës së filozofisë hegeliane të së drejtës” rioshi Marks e quante proletariatin klasë të shoqërisë civile që nuk është pjesë e shoqërisë civile. Pra një klasë e cila, ndonëse është e integruar në procesin e prodhimit duke u shfrytëzuar, prapëseprapë nuk pranon të jetë e tillë. Vetë ekzistenca e saj është revolucionare sepse dëshiron të mos jetë vetvetja, të mos jetë më proletariat. Reformizmi i fundshekullit XIX e tëhu – flasim për Perëndimit gjithmonë – bëri që punëtoria të bëhej tërësisht klasë e shoqërisë civile. Pra një klasë e cila, ndonëse e shfrytëzuar, tanimë, si rezultat i të drejtave të fituara në betejë e sipër, kishte çfarë të humbiste.
Sigurisht që ky nuk ishte një proces pa shkulme, pa rezistencë apo represion. Tentativat revolucionare që pasuan Revolucionin e Tetorit (në Gjermani, Itali, Hungari deri te greva e përgjithshme e punëtorisë britanike apo tendencat revolucionare të Luftës Civile Spanjolle) e tregojnë këtë. Mirëpo, hiq radikalizmin (më shumë studentor sesa punëtor) të fundviteve ’60-fillimviteve ’70, kapitalizmi ia kishte arritur ta integronte klasën punëtore në Perëndim. Ta ndrydhte demokracinë, por ta bënte konsensuale gjithsesi.
Nëse kushtetutshmëria liberale (kapitaliste) e kishte kufizuar demokracinë, vala e neoliberalizmit e çsubstancializoi atë. Mobiliteti i frikshëm i kapitalit (deri diku edhe i fuqisë punëtore), produkt i financiarizimit të kapitalit, bëri që institucionet demokratike të shteteve të dobësoheshin mjaft. Institucioneve të mëhershme të pavarura nga vullneti popullor iu shtua edhe banka qendrore, politika monetare të të cilës i nënshtroheshin ortodoksisë së kapitalit financiar global. Jeta politike dalëngadalë u shndërrua në garë midis partish që nuk mund të ofronin asgjë më të mirë sesa ngadalësimi i ritmit të zbythjes së arritjeve të shtetit social, të fituara prej më së një shekulli betejash klasore. E drejta e votës, kësisoj, i hyri një shtegu kotësimi prej të cilit mezi po del.
Venitja e mëtejshme e shtetit social ka bërë që vitet e fundit të shënojnë ringritjen e lëvizjeve të reja radikale, të bazuara tanimë në një punëtori më heterogjene se ajo e kapitalizmit industrial – te punëtorët e shërbimeve, ata konjitivë, prekariati, por edhe pjesë të punëtorisë së organizuar industriale – e cila po i lë gjurmët e saj nga SHBA (lëvizja e Bernie Sanders-it), Britani (laburistët e Corbyn-it), Greqi (SYRIZA përpara kapitullimit), Francë (Franca e Panënshtruar e Melenchon-it), Spanjë (Podemos-i) etj. Duke ndërthurur organizimin nga poshtë, bashkimin e lëvizjeve kontestuese dhe përfaqësimin parlamentarist, lëvizje të tilla duket sikur po e risubstancializojnë demokracinë duke u dhënë klasave të nënrenditura shpresë se pjesëmarrja dhe votimi nuk janë rituale, por mënyra të bashkëfuqizimit shoqëror.
Duke marrë parasysh këtë kontekst të gjerë historik, ç’domethënie kanë zgjedhjet në një vend si Shqipëria? Ndryshe nga vendet e qendrës së kapitalizmit, Shqipëria, si shumë e shumë vende të tjera, vuan nga një proces akumulimi kapitali që sjell shfrytëzim, por jo zhvillim. Kapitali i akumuluar ose shkon jashtë (firmat koncensionare të burimeve natyrore), ose investohet në sektorë joproduktivë duke shkuar për rentë ose fitime tregtare pa prodhim mbivlere. Për pasojë klasa punëtore industriale (manifakturore) në Shqipëri është mjaft më e vogël (fasoneri, ndërtim dhe ç’ka mbetur prej industrive të vjetra nxjerrëse e përpunuese). Krahas saj shtrihet një punëtori në kushte prekariati, që e shet krahun e punës në sipërmarrje gjysmëkapitaliste, për të mos përmendur detin e fshatarësisë së lidhur pas pronës së vogël që mezi siguron ushqimin, të sipërmarrjeve familjare, të vetëpunësuarve, zanatçinjve dhe të papunëve që askush nuk di t’i numërojë.
Këtë konglomerat klasor rreken ta (keq)përfaqësojnë partitë sistemore, të lidhura këmbë e dorë me borgjezinë e lartë shqiptare (pronarë qendrash tregtare, mediash, firmash ndërtimi, bankash, fshatrash turistike, fabrikash, pallatesh etj.). Afërisa në mjete konsumi dhe mënyre jetese e klasave të nënrenditura bën që diferencimi klasor midis tyre të mos jetë i mjaftueshëm që t’i orientojë ato drejt kësaj apo asaj partie politike. Ata përbëjnë një masë diferencimi politik i të cilës përcaktohet në mënyrë imediate nga faktorë përtejklasorë si p.sh. përkatësia krahinore (ose fetare), raporti me të shkuarën socialiste, fati në fazën e parë të tranzicionit postsocialist, të qenit banorë të vjetër apo të rinj qytetesh etj. Kjo edhe i afron ideologjikisht kah një lloj populizmi antioligarkik (kundër burokracisë politike të lidhur me biznesmenët e mëdhenj), por edhe i ndan si rezultat i faktorëve të mësipërm dhe faktit që partneriteti burokraci-borgjezi e lartë ofron për një pjesë syresh mikroprivilegje si të punuarit në administratën shtetërore apo në biznese të lidhura me të.
Ky ambiguitet i votuesve sjell me vete edhe paradokset ideologjike të partive politike. Në këto zgjedhje secila bën garë me të tjerat për t’u shfaqur si dashi kundër oligarkisë. PD prezantohet si parti e qendrës së djathtë e cila, për arsye historike dhe strukturimi shoqëror, gjendet të mbrojë jo vetëm interesat e borgjezisë së lartë, por edhe të ish-klasave të privilegjuara parasocialiste dhe proletariatit ose nënproletariatit të rrethinave të qyteteve të mëdha. Kështu në njërën anë propozojnë rivendosjen e taksës së sheshtë 9%, në tjetrën pretendojnë se do të anulojnë ligjin e arsimit të lartë apo do të rifusin në skemën e ndihmës ekonomike 40.000 të varfër të hequr padrejtësisht nga qeveria socialiste.
Partia Socialiste, nga ana tjetër, paraqitet si parti e qendrës së majtë – po aq e lidhur me borgjezinë e lartë – të cilën nuk e votojnë ish-klasa punëtore e socializmit (PD dominon në ish-punëtorinë e qyteteve të mëdha si Tirana, e cila tanimë është shndërruar në një masë zanatçinjsh apo sipërmarrësish të vegjël), e aq më pak punëtoria e sotme, por ish-klasa e mesme e socializmit dhe një pjesë e konsiderueshme e mikroborgjezisë së re profesionale. Kështu që ideologjikisht premton edhe shëndetësi falas, edhe të ofruar nga koncesionarë privatë dhe jo sipas një shërbimi publik qendror si NHS britanik; edhe arsim të bazuar te merita, edhe reformë arsimore që do të financojë pronarët e universiteteve private; edhe përkujdesje për më të dobëtit, edhe përndjekje të shitësve ambulantë apo mospaguesve të energjisë elektrike.
Lëvizja Socialiste për Integrim – e lindur si parti krahinore dhe e kthyer në rastin e përkryer të partisë klienteliste (edhe me parullën “Një shans për të gjithë!” duket sikur u shkelin syrin të rinjve se vetëm ne ju gjejmë punë në administratën publike) – e trupëzon edhe më fort mish-mashin ideologjik. Në njërën anë kemi të bëjmë me një parti që mbron me fanatizëm butaforik trashëgiminë e Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare duke e akuzuar PS se nuk është e majtë mjaftueshëm, kurse në tjetrën është partia e cila, pa ia bërë syri tërr, propozon që tatim-fitimi mbi biznesin e madh të ulet në 5%. Dhe prapëseprapë vazhdon ta quajë veten socialiste.
Për ta përsëritur, amullia ideologjike vjen si rezultat i strukturimit të veçantë klasor të një shoqërie periferike si Shqipëria. Përballë borgjezisë së lartë dhe burokracisë – dhe të paktëve që bëjnë pjesë në shtresën e mesme të lartë të mikroborgjezisë profesioniste – shtrihet një masë e gjerë klasash të nënrenditura fare pranë njëra-tjetrës, çka i bën partitë të kërkojnë dhe të presin votat nga gjithkush në emër të një pseudopopulizmi që oligarkinë e sheh jashtë vetes.
Që të tilla parti të mbijetojnë politikisht, jo vetëm duhet ta miklojnë apo blejnë mbështetjen e një pjese të shoqërisë, por edhe të garantojnë koncesione të vogla për klasat e nënrenditura, çka ka bërë që deri më tash procesi i kapitalistëzimit të marrëdhënieve shoqërore të mos ketë ecur me ritmin që do të dëshironte borgjezia e lartë shqiptare dhe ndërkombëtare. Pronësia e vogël e tokës në fshat është një pengesë e madhe për akumulimin e kapitalit dhe proletarizimin e fshatarësisë. Deri vonë ka pasur vend për shtrirje të ekonomisë së zezë, shit-blerjeve të patatueshme, përvetësimeve të vogla të hapësirës publike dhe pasurive natyror, të cilat kanë shërbyer si zbutës të varfërisë. Mirëpo koncesionet e vogla ndaj klasave të nënrenditura duket sikur po pakësohen me represionin e qeverisjes socialiste, çka pritet t’i ashpërsojë kontradiktat klasore dhe të rrisë diferencimin ndërklasor. Çka shpjegon deri diku edhe prirjen e socialistëve dhe Ramës për të përdorur krejt aparatin shtetëror dhe mbështetjen ndërkombëtare që të fitojnë të vetëm dhe ta tulatin edhe më shoqërinë në procesin e akumulimit të mëtejshëm dhe më të dhimbshëm të kapitalit.
Po partitë e reja, Libra dhe Sfida, a mund të konsiderohen alternativë ndaj këtij sistemi politiko-shoqëror? Është e lehtë të bëhesh skeptik në Shqipëri. Sidomos kur përfaqësuesit kryesorë të këtyre partive kanë dalë nga brinjët e partive të vjetra, duke mbajtur pozita të rëndësishme brenda tyre (ministër apo ish-drejtor KESH-i). Gjithsesi, për korrektesë le t’i vlerësojmë për atë që thonë dhe për ç’kanë bërë në këtë pak kohë veprimtarie politike. Ndryshe nga partitë e tjera, pozicionimi i tyre klasor është më i qartë sepse, siç duket, ia kanë vënë syrin një klase të ngushtë shoqërore nga e cila presin aq vota sa për të hyrë në parlament: mikroborgjezisë së re profesionale të qyteteve të mëdha (sidomos Tiranës). Pra atyre që për shkak të punës së mirëpaguar dhe relativisht të sigurt janë lehtësisht të zhgënjyeshëm nga partitë e mëdha dhe të pakompromentueshëm prej tyre. Kjo shpjegon se pse secila prej tyre ngulmon për uljen e tatimit mbi rrogat e larta: 13% për rrogat mbi 130.000 lekë në muaj sipas Librës dhe 10% për rrogat midis 60001-400,000 e 20% për rrogat mbi 400.000 lekë në muaj për Sfidën. E tillë anësi klasore shoqërohet edhe me ekzagjerime të produktivitetit apo elitizmit shoqëror të kësaj klase, edhe me përçmim të popullit nga pozitat e mbiunit që u tregon se sa e turpshme është të shesësh votën.
Sidoqoftë edhe këto parti nuk i shpëtojnë mish-mashit ideologjik. Kështu Libra, që pretendon të qëndrojë më majtas se PS, edhe qëndron për të varfrit, edhe mendon se mëkëmbja e tyre nuk do t’u fusë asnjë gjemb në këmbë të pasurve; edhe premton vendosjen e minimumit jetik, edhe harron të përmendë se sa do të shkojë tatimi i fitimit të korporatave etj. Sfida, nga ana tjetër, duket se i lejon vetes të kërkojë edhe masa ekstreme neoliberale si zonat e lira (pa taksa) ekonomike, edhe lehtësimin e ushtrimit të drejtpërdrejtë të demokracisë nëpërmjet referendumeve. Pra ideja është: Kap ç’të kapësh se zgjedhje janë!
Problemi më i madh i partive të reja, gjithsesi, nuk qëndron as te vjetërsia e drejtuesve, as te ajo e ideve, por te karakteri i tyre kryekëput elektoral. Ato janë ndjekëse besnike të udhës së lehtë dhe të kompromentuar të protagonizmit politik në Shqipëri. Parti të krijuara televizioneve apo rretheve (të vetëpërfytyruara) elitiste, përçmuese ideologjike të popullit si i pagdhendur, pa organizim nga poshtë dhe, mbi të gjitha, me një përfytyrim të politikës si treg: Tregtari del në televizor, reklamon produktin e tij dhe klientët shkojnë ta blejnë ditën e votimit. Asnjëra prej këtyre partive nuk ka vullnetin, idenë, mundësinë apo kapacitetin që të punojë përditë me njerëzit e klasave të nënrenditura. Të presë punëtorët tek dalin prej fasonerive dhe, ashtu në kërcënim e sipër, t’u kërkojë takime në vende të sigurta nga sytë e pronarit dhe qehajajve të tij për t’i ndihmuar në organizim. Të shkojë te fshatari të cilit toka i prodhon gjithnjë e më pak dhe që po proletarizohet përditë e më shumë. Të bëhet bashkë me punëtorët kronikë, të papunët, rininë periferike në prag kriminalizimi, shitësit e vegjël apo të vetëpunësuarit për t’u dhënë idenë se nuk janë vetëm, se padukshëm, por realisht janë të lidhur me sa e sa fije me të tjerë si vetja. Të ndërtojë dalëngadalë një lëvizje të gjerë shoqërore, makar edhe një lëvizje të lëvizjeve, që i bashkon të shumtët rreth disa kërkesave bazike shoqërore si minimumi jetik, të drejtat në punë, ulja e moshës së pensionit, strehimi i lirë, punësimi i sigurt, arsimi cilësor dhe i hapur për të gjithë, kujdesi shëndetësor publik etj.
Në mungesë të kësaj lëvizjeje të fuqishme, të votosh do të thotë vetëm të legjitimosh mënyrën se si po shkojnë punët. T’i japësh burokracisë politike, pavarësisht partisë apo koalicionit qeverisës, të drejtën për të rritur akumulimin e kapitalit dhe pasurisë në kurriz të gjithkujt përveç banorëve të lagjeve me vila luksoze dhe mure të larta sa ai i që ndan Izraelin nga Bregu Perëndimor.
Prandaj në mungesë alternative, në këto zgjedhje ka vetëm një alternativë: Të bojkotosh. Refuzimi i demokracisë së çsubstancializuar është hapi i parë dhe i domosdoshëm i mbushjes së saj me përpjekjet, sakrificat, ëndrrat dhe idealet që na presin.
Ky artikull është botuar nën licensën CCA 4.0 (Creative Commons Attribution 4.0 International License).
