/Petro Marko/
Në qindvjetorin e parë të lindjes, Petro Markon mund ta kujtosh në shumë mënyra. Si shkrimtar e veprimtar, si antifashist, si revolucionar, si ndërkombëtarizues i kripës së Bregut apo dashurisë tejlokaliste, si bashkudhëtar i Heminguejit dhe Nerudës, si shënjimtar i Hasta la vistës në shqip etj. Të gjitha këto përveç kujtimit të tij si vetëm shkrimtar, duke e ndarë letërsinë përdhunshëm dhe ideologjikisht nga përmasat politike e shoqërore emancipuese. Në emër të një letërsie të shoqërisë, që shpaloset si zë i artikuluar i të fundmëve, vegjëlisë etj, përkundër shkretisë letrare të letërsisë për hir të letërsisë, si teknikë e papërmbajtësore, athua se midis teknikës dhe përmbajtjes nuk nyjëtohet uniteti dialektik i të kundërtave.
Fragmenti i mëposhtëm është marrë nga Nata e Ustikës, veprës ku forca përshkrimore e burgut i kapërcen edhe Letrat e burgut të bashkëkohësit të tij tragjik, Antonio Gramshit. Nëse Gramshi do të ishte shkrimtar do duhej të shkruante si Petroja, dhe nëse Petroja do të ishte filozof do të artikulohej teorikisht si Antonioja. Ndeshja e munguar mes tyre mund të kompensohet veç duke i sjellë bashkë sot, në kushtet e reja të shpalosjes së të njëjtit fenomen: kapitalizmit dhe nyjëtimit të tij të herëpashershëm me praktikat fashiste.
Në këtë fragment, shpaloset tragjizmi i një revolucionari të burgosur, që prej torturës së trupit tradhtoi shokët, por që prej torturës së shpirtit nuk gjen shpëtim. Ndryshe nga Matilda e Ushtrisë së hijeve (L’armée des ombres), që s’mund të falet prej shokëve të tradhtuar, Nikoja i Natës së Ustikës është vetekzekutor, edhe kur shokët e falin. Si për të shënjuar se tradhtia ndaj kauzës është si një gur aq i rëndë mbi krye, saqë as shokët e tradhtuar nuk mund të të ndihmojnë. Besnikëria ndaj saj, ose Ngjarjes në kushtin badiuas, u shkon tejpërtej trupave dhe gjuhëve, njerëzve, qofshin këta edhe revolucionarë. Dhe nëse logjika e faljes, mëshirës, miradijes është njerëzore, tepër njerëzore, ajo e të vërtetës është tejnjerëzore, që duke kaluar përmes njerëzve i përkushton ata ndaj ideve emancipuese. Revolucionari nuk mund të mos jetë prej mishi e kockash, por bash për këtë arsye, ai s’mund të jetë vetëm prej mishi e kockash. E kur këto të fundit ia mbysin përkohësisht mundësinë për t’u hedhur përtej, atij s’i mbetet veç barra e papërballueshme dhe e përjetshme e përgjegjësisë: vetëfshikullimi, e nganjëherë tragjikisht edhe vetëzhdukja.
– Arlind Qori
***
Fragment
Të burgosurit nuk janë si njerëzit që shohin ditën e diellit dhe yjet. Kanë gjuhën e tyre. Kanë nervat e tyre. Kanë huqet e tyre. Edhe në shtëpinë tënde të jesh e, po të mbyllën derën nga jashtë, të duket sikur s’ngopesh dot me frymë…Pale në burg, në qeli! Dhe, ngaqë trupi mbetet në vend brenda katër mureve dhe shpirti arratiset duke kërkuar gjurmët e djeshme të këmbëve, formohet në tru një mjegull e dendur, e dendur, si era e qelisë, si firoma e korridoreve të burgut.
Unë nuk e di se nga rrjedh kjo fjalë e rëndë me katër germa: burg…dhe as që e di se kur njeriu mendoi këtë lloj dënimi për veten e tij.
Këto mendoja, kur po vështroja Ismailin e heshtur. Kishte kryqëzuar duart rreth gjunjëve dhe kundronte atë copë qiell të dashur që na lidhte me gjithësinë…
Vetëm ne të dy ishim në birucë…Kisha vizituar të sëmurët dhe u ktheva i trishtuar. Nikoja gati për të vdekur, tuberkuloz. Dhe pranë tij të tjerë digjeshin nga ethet, flisnin përçart. Patjetër që Nikoja këto ditë na lë shëndenë…Kur erdhi në pranverë ishte mirë nga shëndeti. Po pak nga pak nisi të dobësohej. Nuk fliste. Nuk hante. Hiqej mënjanë i vrarë në fytyrë. E pse? Se, kur u arrestua, nuk i duroi dot të rrahurat. Foli dhe kallëzoi dy shokët e tjerë. Pastaj u pendua dhe ulërinte si i shkalluar kundër xhelatëve. Dhe për këtë ai u dënua nga kuestura. Po ai dënim nuk ishte gjë. S’ishin gjë as njëzet vjet burgim. Ai kërkonte dënimin me vdekje. Kur shikonte dy shokët e tij, sikur i shkulej mëlçia…Nuk e duronte dot shikimin e tyre. Megjithëse këta vetëm në fillim i kishin thënë: “Na more më qafë!…Pastaj i silleshin mirë. Hanin bashkë, se flinin në një kaush.
Një ditë Nikoja iu lut Ilos që ta hiqnin nga ai kaush. – “Po pse?” – e kishte pyetur Iloja. “Nuk e di si ta them, po bëma këtë të mirë!”. Dhe Iloja e hoqi dhe e shpuri në një kaush tjetër. Atje rrinte i veçuar. Nënës nuk i shkruante. Nuk kujtohej kurrë të ndërronte këmishë e të mbathura…Pa erdhi e u tha dhe u bë petë…
Gjendja e tij na pikëlloi të gjithëve. Dënuam veten që nuk u kujdesëm pak për këtë shok të shkretë…Sa ishte jashtë, kishte vënë kokën në rrezik kushedi sa herë. U arrestua. Në kuesturë e rrahën për vdekje. Ja që ky nuk i duroi dot torturat. Ja që zemrën e kishte të dobët. Ja që ky nervat i kishte të sëmura dhe nuk qëndroi ashtu siç i ka hije një njeriu të vendosur. Mbase me shpirt deshi t’u bënte ballë torturave, po fiziku i tij, a ishte në gjendje të kënaqte dëshirat e shpirtit?
