/Alex Callinicos/
Leximi dhe problematikat
Vepra altyseriane fillon me një kritikë të interpretimit humanist të Marksit. Sipas tij, interpretimi humanist bazohej mbi një epistemologji empiriciste, në të cilën kuptimi i një teksti rroket menjëherë; mjafton leximi për të kuptuar përmbajtjen. Ndaj, nëse termi “tëhuajësim” haset te “Dorëshkrimet ekonomike e filozofike të 1844” dhe te “Kapitali”, rrjedhimisht koncepti të cilit i referohet termi në të dyja rastet është i njëjtë. Sipas tij, kjo nuk është vetëm mungesë e rigorozitetit skolastik të marksistëve hegelianë, por edhe rast specifik i teorisë së njohjes, karakteristikë e filozofisë borgjeze të paktën që prej Galileos, e cila përfshin po ashtu një teori specifike të leximit.
Sipas kësaj epistemologjie, e vërteta është e pranishme drejtpërdrejt në fenomenin e vëzhgimit tonë. Për të kuptuar realen, mjafton një vështrim i formuluar siç duhet, vështrim i cili mundëson dallimin e thelbit nga fenomeni. Kjo aftësi vjen nga ndërveprimi i brendashkruar midis subjektit dhe objektit – struktura e objektit të njohjes mundëson përshkimin e vështrimit të subjektit përgjatë kontigjentes të së vërtetës:
“Për të trajtuar natyrën e së vërtetës si Libër, në të cilin, sipas Galileos, shtrohet ligjërimi i heshtur i një gjuhe e cila karakterizohet nga ‘figura gjeometrike’, nevojitej një ide specifike e leximit, e cila e bën ligjërimin e shkruar transparencën imediate të së vërtetës, dhe të vërtetën ligjërimin e një zëri.”
Kundrejt kësaj teorie të leximit, Althusser-i paraqet një pozicion i cili, nëse zbatohet me konsistencë, përfshin refuzimin e çfarëdolloj ndërveprimi të brendashkruar midis subjektit dhe objektit. Sipas tij, ekziston ndarja më e mprehtë midis objektit real, ose ndryshe realitetit të cilin teoria përpiqet të shpjegojë, dhe objektit-mendim, sistemit teorik i cili përbën shkencën. Në vend të ekzistencës së një marrëdhënieje të drejtpërdrejtë midis objektit real dhe atij të menduar, zhvillimi i teorisë ndodh vetëm në nivelin e objektit-mendim.
“Njohja që punon mbi ‘objektin’ e saj… nuk punon mbi objektin e vërtetë, por mbi materialin e lëndës bazë i cili kushteton, në kuptimin më strikt të termit, ‘objektin’ e saj, që edhe në formën më të thjeshtëzuar të njohjes është i dallueshëm nga objekti real. Ky material bazë është lëndë bazë në sensin e fortë që i jep Marksi në veprën “Kapitali”, sepse është materie tashmë e punuar dhe transformuar, pikërisht nga imponimi i ushtruar i strukturës komplekse e cila e kushteton si një objekt të njohjes, objekt të cilin do ta transformojë, do t’i ndryshojë formën përgjatë procesit të zhvillimit për të prodhuar njohje, e cila në vetvete ndryshon gjithnjë, por përsëri aplikohet mbi objektin e saj, në kuptimin e objektit të njohjes.”
Objekti-mendim është për Althusser-in ai mbi të cilin duhet të punojnë konceptet e shkencës, në kundërshti me përdorimin e shkencës për njohjen e objektit të vërtetë. Althusser-i përpiqet të paraqesë ndryshimin midis realitetit dhe procesit nëpërmjet të cilit arrijmë të njohim realitetin. Objekti-mendim është parakushti i një procesi të mëvonshëm. Përbëhet nga konceptet dhe teoritë paraekzistuese, që shkenca duhet t’i transformojë për të përftuar njohje më rigoroze të reales. Për Althusser-in, rëndësi ka mënyra si konceptet e shkencës përdoren për ta zhvilluar këtë të fundit. Theksi vihet mbi shkencën si një praktikë historike e cila pëson ndryshim konstant. Në të kundërt, sipas empiricistëve, njohja shkencore është rezultat i harmonisë së parapërcaktuar midis mendimit dhe realitetit.
Nga ky pozicion lind një teori e re e të lexuarit. Kjo teori nuk përfshin më një lidhje të drejtpërdrejtë midis lexuesit dhe tekstit, por dialektikën midis teorisë, parimet e të cilës udhëheqin leximin, dhe teorisë të gjendur në tekst. Kësisoj, nuk ekziston më “leximi i pafajshëm”, ose një lexim i cili nuk përfshin, të paktën tërthorazi, një teori e cila përcakton karakterin e leximit. Menjëherë një përfundim i tillë ngre çështjen e leximit që Althusser-i i bën Marksit:
“Ne e lexojmë ‘Kapitalin’ si filozofë… Përderisa nuk mund të ketë kurrë një përkufizim pa të kundërtën, i shtruam Kapitalit çështjen e diferencës specifike të objektit dhe ligjërimit të tij.”
Për Althusser-in, një lexim marksist i Marksit “presupozon përdorimin e një minimumi konceptesh teorike përkohësisht ekzistuese të lidhura me natyrën e formacioneve historike dhe historisë së tyre”.
Për pasojë:
“Parakusht për leximin marksist të Marksit është një teori marksiste e natyrës diferenciale të formacioneve teorike dhe historisë së tyre; thënë ndryshe një histori epistemologjike, gjë që marksizmi është në vetvete; kjo ndërmarrje konsiston në një rreth në të cilin aplikimi i teorisë marksiste mbi vetë Marksin duket të jetë parakushti absolut i të kuptuarit të Marksit dhe njëkohësisht parakusht i formulimit dhe zhvillimit të filozofisë marksiste.”
Althusser-i shton: “Kaq gjë është e qartë.” Pra është e qartë që, sipas tij, në mënyrë që filozofia marksiste të ekzistojë, ajo duhet të ekzistojë tashmë! Më pak e qartë është nëse një pretendim i tillë është koherent. Por ndoshta, pretendimi është çështje e dialektikës!
Më i rëndësishmi ndër këto koncepte është ai i problematikës. Nocioni nuk është krijim i Althusser-it, por i huazuar nga filozofi i madh i shkencës Gaston Bachelard, me të cilin ai punoi së afërmi. Në teorinë e Althusser-it, të kuptuarit e një teksti presupozon identifikimin e teorisë që punon mbi tekstin. Duke ndjekur Bachelard-in, ai del në përfundimin se identiteti i një teorie nuk gjendet në asnjë prej propozimeve specifike të teorisë apo në qëllimet e autorit të saj, por në strukturë, në nivelin e mënyrës se si janë shtruar problematikat që rreket të zgjidhë teoria. Thënë ndryshe, gjendet në “sistemin e brendshëm objektiv të referencave të temave partikulare, sistemin e pyetjeve që kërkojnë përgjigjet e dhëna”.
Në duart e Althusser-it, kuptimi i problematikave të një teorie shndërrohet në atë të një strukture e cila mundëson shtrimin e pyetjeve të caktuara në një formë partikulare, ndërkohë që përjashton shtrimin e pyetjeve të tjera. Të kuptuarit e një problematike partikulare nuk është virtyt i kualiteteve të lexuesit, por pasojë e problematikës dhe teorisë me të cilën lexuesi po punon.
“Kjo na prezanton me një fakt domethënës për vetë ekzistencën e shkencës: ajo mundet të shtrojë problematika në terrenin dhe brenda kornizave të një strukture të përcaktuar teorike, ndaj nevojitet përcaktimi absolut i formës në të cilën do të shtrohen këto problematika. Diçka e tillë i hap rrugë të kuptuarit të përcaktimit të së dukshmes si e dukshme dhe të padukshmes si e padukshme, si dhe lidhjes organike midis të dyjave. Cilido objekt apo problem i shtruar në terren dhe brenda kornizave të strukturës së përcaktuar të problematikave teorike, është i dukshëm.”
Ndaj shoqëruese të pashmangshme të problemeve të hapura nga një problematikë partikulare, janë ato të cilave u mohohet ekzistenca:
“E njëjta lidhje që përcakton të dukshmen përcakton edhe të padukshmen si ana tjetër e monedhës. Është fusha e problematikës që përcakton të padukshmen si të përjashtuarën e përhershme, të përjashtuar nga fusha e shikueshmërisë.”
Problematika e një teorie është objektive: nuk mund të reduktohet në besimet e autorit të saj; është e zbulueshme vetëm nëpërmjet një leximi simptomatik. Quhet simptomatik sepse problematika e një teorie është komplekse dhe kontradiktore, duke përfshirë nivele të ndryshme të vetvetes. Këto kontradikta reflektohen në sipërfaqen e tekstit, si simptoma të një strukture komplekse, gjenden në momente të heshtjes në tekst, në boshllëqe, humbje të përqendrimit, mungesa të frazës, të cilat përcaktohen nga mënyra si nivelet kontradiktore të teorisë artikulohen mbi njëra-tjetrën. Një lexim simptomatik “zbulon eventin e pazbuluar në tekst, dhe në të njëjtën kohë e lidh me një tekst tjetër, i pranishëm si mungesë e nevojshme e të parit”. Vetëm një lexim simptomatik, i cili ka si pikënisje kompleksitetin e sipërpërmendur të tekstit, mund të artikulojë pyetjet e shtruara në boshllëqet e tij”.
E gjithë kjo është disi e paqartë. Ndoshta gjenealogjia e kësaj qasjeje do të hidhte më shumë dritë mbi të. Teoria e Althusser-it mbi leximin simptomatik është influencuar ndjeshëm nga Freud-i, i cili diktonte në gabimet dhe absurditet e ligjërimit të ëndrrave dhe përditshmërisë simptomat e strukturës komplekse dhe të fshehtë të së pandërgjegjshmes. Kategoria e problematikës mund të dëshmohet për së afërmi në veprën “Kapitali”. Ekonomisti britanik kishte zbuluar ligjin e vlerës dhe, siç shkruan Marksi, kishte zbuluar edhe origjinën e mbivlerës në raport me shtypjen e punëtorëve. Megjithatë, ishte detyrë e Marksit t’i shtjellonte dhe zhvillonte këto koncepte mbi bazën e një analize revolucionare, por gjithsesi shkencore të trajektores zhvillimore të kapitalizmit. Pse? Përgjigja e Engelsit në parathënien e “Kapitalit” V.II duket, siç vë në dukje Althusser-i, të përfshijë referenca të nocionit të problematikës: “Atë çfarë ata (ekonomistët klasikë) e konsideruan zgjidhje, ai (Marksi) e konsideroi problem.”
Vijon
E përktheu Frenklin Elini
Shkëputur nga libri me të njëjtin titull i autorit.
Imazhi: Alain Mingam/Gamma-Rapho – Getty Images
