/Italo Calvino/
Italo Calvino-ja shquhet më shumë si lëvrues i një letërsie postmoderne, të botuar vitet e fundit edhe në gjuhën shqipe. Mirëpo përpara se emri i tij të kapërcente kufijtë e Italisë, Calvino-ja ka shkruar mjaft tregime neorealiste, si p.sh. përmbledhja “Ultimo viene il corvo”, nga e cila është shkëputur tregimi “Maçoku dhe polici” – i botuar në shqip më 1981 në një përmbledhje të titulluar sipas njërit prej tregimeve “Jeta e dy bashkëshortëve”.
Sidomos në pjesën e parë të jetës së vet letraro-shoqërore, Calvino-ja mund të konsiderohet mirëfilli si një shkrimtar i angazhuar politikisht. Pjesëmarrës me armë në dorë në rezistencën antifashiste (pas rënies së regjimit të Musolinit më 1943), ai bëhet shpejt anëtar i Partisë Komuniste Italiane, nga e cila do të japë dorëheqjen – si shumë intelektualë të tjerë të kohës – pas shtypjes së revolucionit hungarez nga trupat sovjetike më 1956. Megjithatë, ndryshe nga të tjerë, për Calvino-n dorëheqja nga partia nuk ishte heqje dorë nga idealet dhe aspiratat e një shoqërie themelisht të drejtë, të barabartë, joklasore dhe emancipuese.
Tregimi “Maçoku dhe polici” është shkruar më 1948 dhe mbart gjurmët e problemeve dhe përballjeve politiko-shoqërore të kohës. Jemi në Italinë e pasluftës, të çliruar jo vetëm nga forcat aleate, por edhe nga një lëvizje e fortë partizane, e përbërë nga disa parti, ku rol kryesor kishte Partia Komuniste dhe forcë shoqërore shtytëse ishte punëtoria. Konteksti gjeopolitik i kohës (ishte vendosur që Italia t’i përkiste bllokut të udhëhequr nga SHBA) dhe ngurrimi për të tentuar diç më shumë se e parashikueshmja analitikisht, bënë që komunistët italianë të mos e mendonin seriozisht alternativën revolucionare, ndonëse kishin mbështetje të gjerë shoqërore (pavarësisht se minoritare, siç treguan zgjedhjet e 1948). Sidoqoftë është një Itali e dërrmuar nga lufta, papunësia dhe varfëria – ku Plani Marshall sapo ishte miratuar dhe qeveria – përfaqësuese interesash të kundërta me ato të punëtorëve – i frikësohej potencialit revolucionar të tyre. Paslufta, ku autoriteti i shtetit të vjetër ishte thërrmuar dhe armët ishin sheshit – ose të groposura me shpresën se “një ditë do të na duhen” – dukej sikur thurte gjithçka në favor të një shpërthimi shoqëror.
Në këtë kontekst nis skena ku një turmë e mirarmatosur policësh mësyn në një lagje punëtore në kërkim të armëve, personazhe kryesore të të cilit janë ish-i papuni Baravino, i veshur polic, dhe një maçok që shërben për ta shkëputur nga detyra e tij represive dhe për ta futur në dyshime për rolin që ai luan në shoqëri. Nëpër kërkimin e etshëm për armë, Calvino-ja na jep një tablo të prekshme të mjerimit, por edhe ironisë që u jep forcë njerëzve të punës përpara një shteti në panik, paranojak dhe represiv.
– Arlind Qori
***
Para ca kohësh në qytet kishin nisur bastisjet për armët e fshehura. Policët, me kaskat e lëkurta në kokë, të cilat u jepnin atyre një pamje të njëllojtë e jonjerëzore, u hipnin kamionçinave dhe, nën ulërimën e sirenës, ia behnin fill e te lagjet e varfra, në shtëpinë e ndonjë punëtori ose hamalli, ku bënin lesh e li teshat nëpër sirtarë e qyngjet e sobave. Një ankth dërmues e pushtonte ato ditë shpirtin e policit Baravino.
Baravinoja kishte qenë i papunë, dhe para ca kohësh ishte shkruar polic. Pak kohë, pra, kishte që pati zbuluar një të fshehtë, e cila ekzistonte në brendësi të atij qyteti të paqtë e punëtor në dukje: pas mureve prej çimentoje, që radhiteshin përgjatë rrugëve, në zona të mënjanuara, në bodrume të errëta, rrinte ngrehur si gjembat e iriqit një pyll i tërë armësh vetuese plot kërcënim. Flitej për shtresa mitralozash, për miniera të nëndheshme predhash; kishte asish, kështu thuhej, që prapa një dere të zënë me mur fshihnin një top të tërë brenda në dhomë. Porsi gjurmët metalmbajtëse, që tregojnë se aty afër ndodhet një pellg minierash, nëpër shtëpitë e qytetin zbuloheshin pistoleta të qepura brenda dyshekëve, pushkë të mbërthyera në dysheme. Polici Baravino ndiente një siklet kur ndodhej mes njerëzve të tij, çdo rrasë metalike, çdo pirg hekurishtesh i dukej sikur fshihte kërcënime të pakuptueshme; shpesh i vente mendja te topi i fshehur dhe ndodhte që e përfytyronte të vendosur në odën e mirë të një shtëpie të fëmijërisë së vet, në një prej atyre dhomave që rrinë të mbyllura për vite me radhë. Përfytyronte, midis divaneve me kadife të dalaboje e të stolisura me dantella, topin me ato rrota tërë baltë mbi qilim e me grykën që çikte lampadarin; aq i madh ishte, sa mbushte krejt dhomën e pritjes dhe gërvishte lustrën e pianos.
Një mbrëmje policia u derdh në lagjet e punëtorëve dhe rrethoi një godinë të tërë. Ishte një ndërtesë e madhe, që dukej sikur do të shembej, thua se pesha e gjithë atyre njerëzve, që qenë rrasur në të, i kishte shtrembëruar katet dhe muret, i kishte katandisur edhe ato në një si mish poroz, tërë kore e kallo.
Përqark oborrit, të mbushur me kazanë plehrash, zgjateshin për në çdo kat parmakët e shtrembër e të ndryshkur të verandave metalike: nëpër këta parmakë, mbi spango të kapura nga të dyja anët – rroba e lecka të ndera; përgjatë verandave – dyer me copa kompesatoje në vend të xhamave, prej nga dilnin qyngjet e nxira të sobave; në fund të verandave, një mbi një, posi blloqet e një kulle të pasuvatuar – barakat e nevojtoreve. E kështu me radhë të gjitha katet, njëri përmbi tjetrin, e mes tyre dritarezat e mexaninove[1] plot zhurmë makinash qepëse e avuj supe, derisa arrin lart te dritarja me hekura të papafingove, tek ullukët e shtrembër, te baxhot e shkalafitura me gojën hapur si furrë.
Një labirint shkallësh të vjetruara, si damarë të zinj me degëzime të panumërta, përshkonin prej qilarëve deri në çati trupin e asaj ndërtese të vjetër, dhe në to hapeshin, të vendosura pa rregull aty-këtu, dyert e mexaninove e të apartamenteve të përbashkëta. Policët ngjiteshin pa mundur ta ndryshonin trokëllimën ogurzezë të hapave të tyre, përpiqeshin të lëçitnin emrat e shkruar nëpër dyer, dhe në rresht për një u binin lart e poshtë verandave ushtuese, ku zgjatnin kokat fëmijë e gra të pakrehura.
Mes policëve ishte edhe Baranivoja, i cili vërtet s’njihej fare nën kaskën prej roboti, që hidhte një hije të rëndë mbi sytë e tij bojë qielli si të mjegulluar por në shpirt ndihesh i trazuar e i shqetësuar. Në atë ndërtesë, i patën thënë, fshiheshin armiq të tyre, armiq të policëve e të njerëzve të rendit. Polici Baravino vështronte i lemerisur brenda dhomave përmes dyerve gjysmë të hapura: në çdo raft, prapa çdo shtalke, mund të ishin fshehur armë të tmerrshme. Përse çdo banues, çdo grua imcake i vështronte me mëshirë të përzier me ankth? Në rast se ndokush prej tyre ishte armik, atëherë pse të mos ishin që të gjithë? Prapa mureve të shkallëve, plehrat e hedhura në puset vertikale binin me një zhurmë të mbytur; mos vallë ishin armë, që ata nguteshin t’i hiqnin qafe?
Hynë në një dhomë të ulët, ku një familje e vogël po hante darkë në një tryezë të mbuluar me një sofrabez me kutia të kuqe. Fëmijët klithën. Vetëm më i vogli, që po hante i ulur mbi gjunjët e të atit, i vështroi në heshtje me sytë e zinj armiqësorë.
– Kemi urdhër të kontrollojmë shtëpinë, – tha kapteri duke marrë qëndrimin “gatitu”, ndërsa mbi gjoks i hovën shiritat me ngjyra.
– Shën Mëri! Ku na gjejnë ne të gjorëve. Ne që gjithë jetën e kemi shkuar me nder! – tha një grua e moshuar duke vënë duart në gji. Babai kishte një këmishë të hollë dhe fytyrë të gjerë e të çelët, që nxinte prej mjekrës së ashpër; tani po ushqente vogëlushin. Në fillim u hodhi një shikim të vëngër e mbase tallës; pastaj mblodhi supet dhe iu kthye sërish të birit.
Dhoma ishte plot me policë, aq sa s’kishe nga të vërtiteshe. Kapteri jepte urdhra të kota dhe sillte ngatërresa në vend që të drejtonte. Baravinoja shikonte gjithë frikë çdo mobilje, çdo raft. Ja, ky njeri me këmishë ishte armiku: dhe sigurisht në mos kishte qenë i tillë gjer atëherë, tani do të ishte doemos, duke parë si përmbyseshin sirtarët e si shkuleshin prej mureve tablotë e shën Mërisë e të familjarëve të vdekur. E, nëse ishte armiku i tyre, shtëpia e tij duhej të ishte tërë pusira: në çdo sirtar të komosë mund të kishte mitralozë të zbërthyer e të vënë në rregull; po të hapte kapakët e raftit, mund të gjente pushkë me bajonetat të drejtuara nga gjoksi i tij; nën setrat e vëna në kremastar mbase vareshin gjerdanë të praruar fishekësh; në çdo kusi, në çdo tigan mund të ishin fshehur bomba dore gati për t’u përdorur.
Baravinoja lëvizte i shastisur krahët e gjatë e të hollë. Tringëlliu një syzë: kama? Jo: lugë e pirunë. Shungulloi një çantë: bomba? Jo. Libra. Dhoma e gjumit kishte aq plaçka, sa s’mund të kaloje: dy shtretër dopio, tre shtretër portativë, dyshekë kashte të lëshuar përtokë. Në qoshen tjetër të dhomës, ulur mbi një shtrat të vogël, ishte një fëmijë, që i dhimbte dhëmbi e nisi të qante. Polici deshi të hapte një shteg midis shtretërve për të vajtur e për ta qetësuar; por… po sikur ai të ishte duke ruajtur një depo të maskuar, po sikur përfund çdo shtrati të ishte fshehur një grykë mortaje?
Sillu e përsillu, Baravinoja s’po kontrollonte gjëkundi. Provoi të hapte një derë: nuk shtyhej! Mbase qe topi! E përfytyronte në sallonin e mirë të asaj shtëpisë së fëmijërisë me një vazo trëndafilësh artificialë, që dilte prej grykës së zjarrit, me një shirit dantelle mbi mburojat e me statujëza qeramike, të vendosura me pafajësi sipër mekanizmave. Befas porta u hap: nuk ishte sallon, por një qur me arka e me karrige katshtërëna. Mos qe mbushur me dinamit? Ja! Baravinoja pa në dysheme gjurmët e dy rrotave; diçka me rrota ishte tërhequr e nxjerrë jashtë dhomës nëpër një korridor të ngushtë. Baravinoja ndoqi gjurmët. Ishte gjyshi i shtëpisë, invalid, që po e ngiste karrocën e vet me sa fuqi kishte. Pse po ia mbathte ai plakush? Mbase atë mbulojë sipër gjunjëve e kishte hedhur për të fshehur sëpatën! “Sa t’i kaloj pranë, plakushi me një të goditur ma ndan kokën dysh”. Mirëpo jo, po shkonte në banjë. Mos qe aty e fshehta? Baravinoja rendi në verandë, por u hap dera e kafazit të shkallës dhe që andej doli një vajzë me fjongo të kuqe e me një maçok në krahë.
Baravinos i vajti ndër mend porosia që i kishin dhënë që të zinte miqësi me fëmijët e t’u bënte pyetje. Zgjati dorën për të përkëdhelur maçokun.
– Maç, maç, – ia bëri. Maçoku kërceu, thua se iu sul atij. Ishte një maçok i sykët e i dobët, qimeshkurtër e i shkathët si llastik. Kërcëllinte dhëmbët dhe lëvizte me të hovur posi qen. – Maç-maç, – provoi ta përkëdhelte Borovinoja, a thua se gjithë hallin e kishte si e si të miqësohej me atë maçok. Por maçoku u shmang anash dhe fryu tutje duke vështruar kur e kur prapa me ca sy keqdashës.
Baravinoja i ra pas duke rendur nëpër verandë.
– Maç, maç, – i thoshte. Hyri në një dhomë, ku dy vajza punonin të përkulura mbi makinat qepëse. Përdhe dukej një pirg copash. – Armë? – pyeti polici dhe i hallakati copat me këmbë, por mbeti si i lidhur e i stolisur me copa të purpurta e lila. Vajzat qeshën.
Kaloi një mesore e ngjiti një palë shkallë; maçoku herë-herë dukej sikur e priste, pastaj, sapo ky i avitej, brofte tutje me të katra, duke shtrirë këmbët përpara. Doli në një verandë tjetër: rrugën ia kishte zënë një biçikletë me rrotat përpjetë; një burrec me kominoshe përpiqej të gjente një vrimë në kamerdare duke e zhytur këtë në një legen me ujë. Maçoku qe hedhur matanë.
– Me leje, – ia bëri polici.
– Ka, – tha burreci dhe e ftoi të shikonte: prej kamerdares së zhytur në ujë dilnin me mijëra flluska ajri.
– Me leje? – Mos vallë gjithë kjo punë qe përgatitur për t’i prerë rrugën apo për ta gremisur poshtë prej verandës?
Bëri më tej. Në një dhomë ndodhej vetëm një shtrat portativ: një djalosh i zhveshur rrinte shtrirë në kokërr të shpinës, kishte vënë duart nën kokën me kokorithka dhe pinte duhan. Pamje e dyshimtë.
– Më falni, a patë ndonjë maçok? – Ishte një shkak i mirë për të kontrolluar nën shtrat.
Baravinoja zgjati dorën dhe hëngri një të çukitur me sqep. Që poshtë shtratit doli një pulë, që mbahej fshehurazi në shtëpi në kundërshtim me vendimet e bashkisë. Djaloshi i zhveshur nuk lëvizi as qepallat: vazhdonte të pinte duhan shtrirë.
Si kaloi një shesh pushimi, polici u gjend në punishten e një kapelabërësi me syze.
– Kontroll… urdhër… – tha Baravinoja, dhe një pirg kapelash – republika, kapela pre kashte, cilindra – ra e u përhap mbi dysheme. Maçoku doli vrik që prapa një perdeje, luajti me të shpejtë me kapelat dhe iku me vrap. Baravinoja s’po e merrte vesh në e kishte kapur inati apo donte vetëm të miqësohej me atë maçok.
Në mes të një kuzhine ndodhej një plakush me kapelë postieri e paçet përveshur, që po lante këmbët. Sa pa policin, i bëri shenjë duke u zgërdhirë për nga dhoma tjetër. Baravinoja u dha te dera.
– Ndihmë, – gërthiti një grua e trashë pothuaj lakuriq. Baravinoja gjithë turp tha:
– Më falni. – Postieri vazhdonte të zgërdhihej me duart mbi gjunjë. Baravinoja kaloi rishtas përmes kuzhinës dhe doli në tarracë.
Tarraca ishte e mbuluar e tëra me rroba të ndera për t’u tharë. Polici kalonte nëpër korridore të bardha pa krye, në një labirint çarçafësh; maçoku herë shfaqej, duke u hequr osh nën një cep çarçafi, herë zhdukej duke u platitur përdhe nën një cep tjetër. Befas Baravionon e zuri frika se mos kishte humbur: mbase ishte shkëputur fare, dhe kolegët e tij ishin larguar prej ndërtesës, ndërsa ai kishte mbetur rob i atyre njerëzve, që kishin hak të nxeheshin, rob i atyre rrobave të bardha të ndera. Më në fund gjeti një shteg dhe mundi të dilte te një mur i ulët. Poshtë, si pus, hapej oborri me drita që kishin nisur të ndizeshin përreth verandave prej hekuri. Dhe përgjatë parmakëve, lart e poshtë shkallëve, Baravinoja vuri re, pa e kuptuar nëse ndiente lehtësim apo ankth për këtë, mizërinë e policëve dhe dëgjoi urdhrat, klithmat e lemerisura, protestat.
Maçoku kishte qëndruar përbri tij mbi mur dhe po tundte bishtin, duke shikuar poshtë gjithë mospërfillje. Por sapo lëvizi polici, ai kërceu tutje; një shkallëz të çonte në baxhë, dhe maçoku humbi në të. Polici e ndoqi; tani s’kishte më frikë. Baxha ishte thuajse e zbrazët; jashtë mbi shtëpitë e zeza kishte nisur të ndriçonte hëna. Baravinoja e hoqi kaskën: fytyra e tij u bë përsëri njerëzore, një fytyrë e hajthme e një djaloshi flokëverdhë.
– Mos bëj asnjë hap më tej, – u dëgjua një zë, – të kam në grykën e revoles.
Mbi shkallaren e dritares së madhe ishte ulur në bisht një vajzë me leshra të gjata gjer në supe, e lyer, me çorape mëndafshi e pa këpucë, e cila me zë të ngjirur po lëçiste në dritën e fundit të muzgut një gazetë gjithë figura e me pak fraza të shtypura me germa të mëdha.
– Revole? – tha Baravinoja dhe e zuri për kyçi, si të donte t’i hapte grushtin. Sapo vajza lëvizi krahun, iu hap golfi përpara, dhe maçoku i mbledhur si top hovi në ajër kundër atij, policit Barovino, duke kërcëllitur dhëmbët. Por polici e kuptoi se tanimë kjo ishte një shaka.
Maçoku ia mbathi nëpër çati, dhe Baravinoja vajti te parmaku i ulët e po e sodiste tek rendte i lirë e i sigurt mbi qeramidhet.
– Dhe Meri pa afër shtrati të saj – vazhdonte të lëçiste vajza – baronin me frak, që i kishte drejtuar armën.
Përreth, në shtëpitë e larta e të vetmuara si kulla të punëtorëve, po ndizeshin dritat. Polici Baravino shihte aty poshtë qytetin e stërmadh: ndërtesa hekuri me forma gjeometrike ngriheshin brenda rrethojave të fabrikave, degëzime resh zgjateshin mbi oxhakët e lartë duke përshkuar qiellin.
– Mos doni perlat e mia, sër Henrik? – vazhdonte të lëçiste me kokëfortësi ai zë i ngjirur.
– Jo, të dua ty, Meri.
U ngrit një erë, dhe Baravinoja pa përballë atë fushë të ndërthurur me hekur e çimento: iriqi ngrinte lart që prej mijëra shtrofullash gjembat e tij. Tanimë ndodhej fillikat në truall armik.
– Kam pasurinë dhe elegancën, banoj në një pallat luksoz, kam shërbëtorë e gurë të çmuar, ç’mund të kërkoj më shumë nga jeta? – vazhdonte vajza me leshrat e zeza, që i vareshin mbi fletën plot figura grash gjarpërushe e burrash me buzëqeshje të dëlirë.
Baravinoja dëgjoi fishkëllimat e bilbilave dhe uturimën e motorëve; policia po largohej prej ndërtesës. Atë çast do të kishte dashur të ikte nën varganët e reve në qiell, ta varroste revolen e vet në një gropë të madhe, të rrëmihur në tokë.
Marrë nga përmbledhja e tregimeve të autorit “Jeta e dy bashkëshortëve”, Naim Frashëri, Tiranë, 1981, përkth. Shpëtim Çuçka
Imazhi: Italian traditions
[1] Kthina midis dy kateve.
