Kriza e riprodhimit dhe lindja e proletariatit “të jashtëligjshëm”

/Silvia Federici/

Puna e papaguar është përhapur kudo. Ajo çka ne shihnim asokohe nga këndvështrimi specifik i punës në shtëpi ka përfshirë tashmë krejt shoqërinë. Nëse hedhim sytë nga historia e kapitalizmit, vëmë re se përdorimi i punës së papaguar ka qenë shumë i madh. Nëse mendojmë për punën e skllevërve, punën riprodhuese [1], për punën në bujqësi nga campesinos-at te peones-ët [2] në kushte gjysmëskllavërie, kuptojmë se puna me mëditje ka përbërë në fakt një minorancë të rrethuar nga një oqean pune e papaguar. Sot ky oqean vazhdon të rritet në format tradicionale të punës, por edhe në forma të reja sepse sot edhe për të hyrë në marrëdhënie pune prej rrogëtari duhet gjithsesi të bësh një pjesë pune të papaguar. Në Greqi – më thanë – tashmë është e nevojshme të bësh gjashtë ose shtatë muaj punë të papaguar me shpresën se do të gjesh punë me pagë. Pra në situata të ndryshme përsëritet e njëjta dinamikë: të marrin në punë pa pagë, punon gjashtë apo shtatë muaj dhe pastaj të dërgojnë në shtëpi. Shtypja nga puna e papaguar është bërë tashmë një praktikë shumë e përhapur. Shkollat, nga kjo pikëpamje, janë të parat që kanë përfituar. Për këtë ka shërbyer ideja e trajnimit. Trajnimi paraqitet sikur sjell përfitim për studentin, por në fakt është një formë shfrytëzimi që në vitet e para (të prodhimtarisë). Mosha (e të prodhuarit) në fakt po vjen duke u ulur, ku po bëhet fjalë për punë falas që në gjimnaz. Nëpër gazeta këto ditë po flitet shumë për workinggig-un. Gig-u është një term që vjen nga bota e xhazit, një gig është një pjesë e improvizuar. Tanimë ky koncept aplikohet në botën e punës. Bëhet fjalë për thirrje me telefon kur ka punë pa asnjë garanci, duke e zgjeruar modelin e Uber-it [3] në të gjithë sektorët,  çka tregon se kalimi në kushte prekariati që shtrihet tejpërtej botës së punës ka arritur nivele shumë të larta. Kjo është e rëndësishme nga pikëpamja e feminizmit, sidomos nga pikëpamja e atyre feministëve që e konsideronin hyrjen në tregun e punës me pagë si një lloj përparimi apo emancipimi, ndërkohë që ravijëzohet përherë e më tepër si punë e papaguar.

Është një botë e kthyer kokëposhtë. Deri në vitet ’70 ekzistonte një politikë fordiste – në fakt bëhet fjalë për një politikë që i paraprin fordizmit dhe bazohet te investimi nga ana e shtetit për riprodhimin e fuqisë punëtore. Bëhet fjalë për një kompromis që kulmon me New Deal-in për të krijuar në fund një punëtori më të dobët dhe më produktive. Me fundin e epokës fordiste merr fund edhe ky kompromis. Nga investimi shtetëror kalohet në financiarizimin e punës riprodhuese. Ajo që dikur ofrohej nga shteti, sot duhet paguar. Pasi u eliminua mbështetja nga shteti, riprodhimi u kthye në mënyrë akumulimi. Kjo i ka shtyrë studentët të ngarkohen me një borxh shumë të madh, duke bërë që sot të kemi një popullsi studentore në borxh ende pa hyrë në botën e punës. E njëjta gjë ka ndodhur në fushat e shëndetësisë dhe asistencës sociale, sidomos kur bëhet fjalë për ndihmën ndaj të moshuarve, kujdesin ndaj fëmijëve dhe kopshtet. Shtetet e Bashkuara kanë qenë në pararojë të këtij procesi. Në SHBA kush ka nevojë për ndihmë duhet të paguajë një shumë të konsiderueshme parash dhe ndihmësit socialë, ata të pakëtit në numër që kanë ngelur, janë të mbytur me punë. Ka pasur një tejlorizim [5] të punës asistenciale gjatë këtyre viteve. Nga njëra anë u shkurtuan shpenzimet shtetërore dhe nga ana tjetër u tejlorizuan shërbimet. Kështu, ata që sot kryejnë punë sociale e gjejnë veten me një numër të dyfishuar kërkuesish të shërbimit, ndërkohë që shtohet edhe puna e papaguar. Ky reduktim deri në minimum i shërbimeve sociale ndodhet në qendrën e krizës së riprodhimit të cilën po jetojmë. Është fjala për një krizë që godet në radhë të parë gratë, fëmijët dhe të moshuarit në mënyra shumë dramatike. Situata në shtëpitë e kujdesit për të moshuarit është shqetësuese pasi pamjaftueshmëria e personelit kompensohet me shtimin e dozave të ilaçeve qetësues. Keqtrajtimet nëpër institucionet e kujdesit janë të përhapura dhe të vazhdueshme. Të moshuarit shpesh drogohen (në gjendje gjumi) dhe lidhen në krevate. Jo pa shkak numri i vetëvrasjeve mes tyre është rritur shumë. Përdorimi i ilaçeve është një praktikë e përhapur edhe te fëmijët nëpër shkolla për t’i bërë ata më të bindur dhe të disiplinuar. Ky pështjellim i krizës së riprodhimit vjen si rezultat i kalimit nga shpenzimet sociale te tregu. Çka do të thotë se duhet të marrësh përsipër koston e riprodhimit dhe në shumë raste kjo ka pasoja vdekjeprurëse për shoqërinë. Mjafton t’i referohemi një tjetër aspekti të krizës së riprodhimit, atij të akuzave publike ndaj të paktëve që ende përfitojnë minimumin e mbështetjes shtetërore, si të privilegjuar dhe mashtrues. Këta “keqbërës” akuzohen si shkaktarët e dobësimit të buxhetit, a thua se janë ata përgjegjës për problemet ekonomike. Në Itali akuzat publike kanë arritur nivele të turpshme. E quaj të rëndësishëm refuzimin me forcë të idesë se kriza financiare e shtetit i atribuohet keqpërdorimit të shërbimeve shtetërore. Është përgjegjësi e drejtpërdrejtë e shtetit që në shumë raste proletariati detyrohet të marrë rrugën e krimit. Po na shtyjnë të bëhemi kriminelë për të mbijetuar pasi kanë prerë format e shërbimeve dhe të ndihmës ligjore ndaj riprodhimit në mënyrë aq drastike saqë për sektorë të gjerë të popullsisë është e pamundur mbijetesa pa i hyrë rrugës së paligjshmërisë: pa shitur drogë, pa prostituuar, pa falsifikim dokumentesh. Prandaj Shtetet e Bashkuara, shteti udhëheqës në zbatimin e neoliberalizmit, janë gjithashtu shteti udhëheqës për ndërtimin e një shoqërie të burgosurish, pra të një shoqërie ku në mënyrë sistematike, si sistem qeverisjeje, burgoset një pjesë e madhe e popullsisë sepse nuk përbën më burim të ardhurash dhe shihet si potencialisht subversive dhe luftarake, si një popullsi e cila, duke qenë historikisht e diskriminuar, mund të kërkojë kompensim për çka i është marrë. Për të njëjtën arsye burgosen në mënyrë parandaluese dhe përjashtohen nga ato pak rrugë ligjore që u kanë ngelur për të mbijetuar, në një rreth vicioz dhe pervers. Marksi nënvizonte se zhvillimi kapitalist çonte në formimin e një proletariati ex lege (jashtë ligjit).Mund të themi se sot formimi i një proletariati të tillë është një fenomen i zhvilluar në nivel global. E shohim qartësisht në rastin e emigracionit. Për të mbijetuar është gjithnjë e më shpesh e nevojshme t’i hysh ilegalitetit, çka i lejon më pas shtetit të ndërhyjë me dhunë kundër fuqisë punëtore.

Dhuna është rritur dukshëm në këto vite. Është dhuna e luftës së përhershme. Tashmë në krye të pak viteve shkatërrohet nga një popull. Bota është kthyer gjithnjë e më tepër në terren lufte dhe sistem burgosjeje. Dhuna kapitaliste është gjithmonë në rritje. Kjo vihet re nga shtimi i gjobave dhe militarizimi i jetës. Sot në Shtetet e Bashkuara dhe në Amerikën Latine policia stërvitet nga ushtarakë; Shtetet e Bashkuara kanë ngritur burgje në të gjithë botën; kompanitë dhe korporatat i kanë ushtritë e tyre private dhe numri i truprojave është gjithnjë në rritje. Modeli i dhunës po i jep formë shoqërisë dhe subjektivitetit nga pikëpamja e subjektivitetit mashkullor. Si gjithmonë bëhet fjalë për procese që godasin sidomos gratë. Para pak kohësh mora pjesë në një forum mbi vrasjen e grave në Kolumbi në një port të Paqësorit në zonën e Bonaventuras, ku kanë ndodhur shumë masakra. Aty mund të vërehen shumë prej faktorëve që kontribuojnë te kjo dhunë. Bonaventura është ndoshta një ndër vendet më të bukur të botës. Është një qytet në brigjet e Paqësorit në mes të një pylli tropikal të mrekullueshëm, por që kohët e fundit është kontaminuar nga nxjerrja e arit. Ujërat dhe lumenjtë që popullata përdorte për riprodhimin e saj janë ndotur nga merkuri. Prandaj ka përplasje të vazhdueshme pasi politika e nxjerrjes së mineralit sjell shfrytëzimin dhe përjashtimin e popullatës lokale. Në këto vende dhuna, sidomos dhuna kundër grave, shërben për të terrorizuar popullsinë. Një antropologe amerikano-latine, Rita Segato, ka shkruar një libër interesant në lidhje me këtë. Ajo flet për dhunë që shërben si mesazh, për mizori pedagogjike në kuptimin që duke vrarë në mënyrë makabre gratë, pra persona që janë të pambrojtur dhe nuk bëjnë pjesë te ushtritë ndërluftuese, paralajmërohet popullata që nuk mund t’i rezistojë shpërnguljes sepse përballet me forca që nuk kanë mëshirë. Vrasja e grave nënkupton përçimin e një mesazhi mizorie të pakufizuar. Këtu duhet shtuar se gratë janë motori i rimëkëmbjes së ekonomisë globale. Në vitet ’70 puna e grave riaktivizoi makinerinë e ekonomisë. Tradicionalisht gratë përballeshin me dhunën në sferën shtëpiake. Burri nëpërmjet dhunës disiplinonte gruan kur kjo nuk përmbushte detyrën e saj prej shtëpiakeje. Sot gratë për të mbijetuar duhet që shpesh të punojnë në vende ku bien pre e dhunës mashkullore. Thuhet se gratë që emigrojnë nga Guatemala drejt Shteteve të Bashkuara marrin me vete kontraceptivë sepse janë të sigurta se gjatë rrugëtimit do të përdhunohen nga burra. Shumë prej tyre kërkojnë mënyra mbijetese duke shitur orendi në rrugë, duke bërë që përditë të përballen me dhunën dhe me policinë. Puna e seksit, puna nëpër maquilas-e – plantacionet e reja ku punohet 14-16 orë në ditë – puna si shitëse ambulante… janë të gjitha raste për t’u përballur me dhunën. Dhuna luan edhe rolin e frikësimit; parandalon ose kufizon mundësinë e vetorganizimit. Militarizimi i jetës bën që gratë të përballen gjithnjë e më tepër me burra që e kanë dhunën pjesë të profesionit: ushtari, gardiani i burgut, roja i sigurisë. (Franz) Fanon-i shkruante se ai që torturon gjithë ditën nuk mund të shndërrohet në bashkëshort të përkryer kur kthehet në shtëpi, sepse do të vazhdojë t’i zgjidhë konfliktet sipas mënyrës që është mësuar. Këtë sot e shohim në një shoqëri që priret gjithmonë kah lufta, ku shfrytëzimi bazohet në dhunën e drejtpërdrejtë dhe kjo ka gjithnjë e më shumë ndikim në raportet mes grave dhe burrave.

Ajo e homo oeconomicus-it, e shoqërisë së vetëpunësimit, është një ideologji kryekreje neoliberale. Në realitet autonomia që jepet nga vetëpunësimi është shumë e kufizuar. Nëse, nga njëra anë, disiplina e fabrikës nga ora 9:00 deri në 17:00 ishte burgosje, është po aq burgosje të mos dish nëse pas gjashtë muajsh do të kesh të ardhura që të mundësojnë jetesën, duke mos pasur asnjë mundësi planifikimi dhe programimi. Në fakt nuk ka asgjë emancipuese në të jetuarit me një pasiguri të vazhdueshme, me ankthin e përhershëm të kalimitnë prekariat. (Franco Berardi) Bifo-ja flet për këtë në një prej librave të tij. Ai thotë se gjendja prej prekariati ndikon në marrëdhëniet personale, krijon personalitete të prira drejt oportunizmit, të detyruara të ndërtojnë marrëdhënie sociale në funksion të mbijetesës. Këtë ne e vërejmë edhe te lëvizjet. Nëse dikur ekzistonte një ndarje e prerë mes punës dhe politikës – politika ndërhynte në vendin e punës kur refuzohej puna, por puna nuk ishte një angazhim politik – tanimë kufijtë ngatërrohen dhe ky fakt ka pasoja negative sepse paraqet forma oportunizmi politik dhe unë besoj se ky është një ndër problemet kryesore që hasim sot.

Ky kontroll i parasë mund të zhbëhet duke mbrojtur në radhë të parë “të mirat publike” dhe duke rimarrë kontrollin mbi përdorimin e tokës, pyjeve, ujërave. Sot kjo është një prej përpjekjeve më të rëndësishme në botë dhe jo rastësisht kapitalizmi po shkatërron rajone të tëra për të qenë i sigurt se pasuria e tyre minerare nuk do të shkojë në duar të tjera. Lufta kundër shfrytëzimit minerar, ashtu si kundër monokulturës, fidanëve transgjenikë, kontrollit të korporatave ndërkombëtare mbi farërat janë në qendër të politikave të lëvizjeve sociale si në Amerikën Latine, ashtu edhe në SHBA dhe Kanada. Një prej përpjekjeve më të medha sot në SHBA është lufta e Sioux-ve (fise indigjene në Amerikë) kundër ndërtimit të një tubacioni nafte që do të përshkojë krejt territorin që lidh Dakotan me Ilinoisin. Përfaqësues nga popullata indigjene, si dhe shumë aktivistë të tjerë, po vijnë nga anë të ndryshme të vendit dhe nga Amerika Latine për ta bllokuar këtë projekt. Është e rëndësishme të nënvizohet se këto përpjekje për mbrojtjen e të mirave të përbashkëta nuk janë kurrë vetëm mbrojtëse. Të gjitha formojnë “bashkësinë”. Të mbrosh tokën do të thotë të mbrosh edhe mundësinë për të kontrolluar territorin, çka është themelore për ndërtimin e autonomisë dhe vetëqeverisjes. Në zonat urbane banesat e zaptuara dhe rrjetet e organizimit që krijojnë gratë në rrugë – sepse tanimë riprodhimi në shumë vende zhvendoset gjithmonë e më tepër në rrugë – krijojnë forma të reja mbijetese dhe solidariteti. Nëpër favelas-t braziliane apo në vilas-t argjentinase, të përjashtuarit nga zonat rurale krijojnë lagje të reja, ku ndërtojnë shtëpi, kopshte, hapësira për fëmijët. Kam vizituar një prej këtyre vilas-ve në Argjentinë, ku takova gra që më lanë mbresa të pashlyeshme. Pata ndjesinë e diçkaje të re sepse janë gra që jetojnë në një situatë ku çdo moment i jetës së tyre të përditshme bëhet një moment diskutimi politik. Thelbi është se këtu asgjë nuk merret si e mirëqenë, asgjë nuk garantohet, gjithçka duhet të fitohet. Gjithçka duhet të mbrohet. Uji dhe elektriciteti duhet të negociohen me shtetin, por ato nuk e lejojnë shtetin që të organizojë jetët e tyre. Luftohet kundër shtetit për të pasur farën, për të pasur energji elektrike falas, për të pasur ujë të pijshëm, për të pasur materialet që ndërtojnë rrugë në vend se të jetohet në baltë. Prandaj është një luftë e vazhdueshme. Këto gra po përpiqen të krijojnë një jetë të tyren, janë të lidhura me njëra-tjetrën, kanë krijuar “shtëpinë e grave”, në të cilat ka ambiente ku ofrohet përkujdesje. Shteti ndërtoi një mur ndarës të villas me pjesën tjetër të qytetit, por gratë e shkatërruan. Këto gra përdorin “teatrin e të shtypurve” si një formë edukimi politik mes tyre për t’u përballur me disa probleme siç mund të jetë abuzimi seksual. Elementet argëtuese shërbejnë për të përfshirë gra të tjera. Unë nuk e di nëse ajo që po ndodh do të ketë kapacitetin për t’u përballur me makropolitikën, por di që diçka e re po ndodh dhe duhet t’ia nisim prej këtu.

E përktheu Redi Muçi

[1] Puna riprodhuese: puna që lidhet me detyrat në ambientin e shtëpisë, si kujdesi ndaj fëmijëve, përgatitja e ushqimit, pastrimi e punë të tjera që nuk njihen dhe nuk paguhen në sistemin kapitalist.

[2] Campesinos dhe peones: kategorizimi i fshatarësisë apo i punëtorëve të fermave në Amerikën Latine gjatë periudhës së kolonizimit spanjoll.

[3] Modeli i Uber-it: bëhet fjalë për modelin e taksive Uber të cilat janë makina personale të individëve që lidhen nëpërmjet aplikacioneve telefonike me qendrën dhe ofrojnë shërbime taksi.

[4] Fordizmi: sistem i kapitalizmit industrial i bazuar në standardizimin e mënyrës së prodhimit në linjë dhe nxitjen e konsumit në masë përmes ndërhyrjes së shtetit në ekonomi.

[5] Tejlorizmi: pararendës i fordizmit, bazuar në idetë e Frederick Taylor-it për menaxhimin shkencor të procesit të prodhimit për të maksimalizuar prodhimtarinë, duke e ndarë procesin e punës në procedura të thjeshta dhe që përsëriten në mënyrë mekanike nga punëtori.

Ky artikull është botuar nën licensën CCA 4.0 (Creative Commons Attribution 4.0 International License).