/Arlind Qori/
Kur e pyetën për jetën e Aristotelit, Martin Heidegger-i u përgjigj thukët: “Ai lindi, mendoi dhe vdiq.” Zor se mund të gjendet figurë intelektuale e historisë bashkëkohore të cilës i përshtatet më mirë kjo thënie sesa filozofi politik amerikan John Rawls, i cili lindi si sot 102 vjet më parë. Shekulli XX shquhet në histori si epoka e intelektualëve të angazhuar. Në këtë kuptim, John Rawls-i përbën një antitezë të habitshme, nëse u referohemi qëndrimeve që ka mbajtur kundër luftës në Vietnam apo mënyrës korruptive të financimit të partive në demokracitë bashkëkohore. Gjithsesi në mënyrën e tij të rezervuar, larg vëmendjes publike e mediave.
Me John Rawls-in kemi të bëjmë me atë që shumëkush e konsideron filozofin politik më të rëndësishëm të shekullit XX. Botimi i “Teori e drejtësisë” më 1971 ishte një ngjarje tronditëse në mesin e filozofëve e mendimtarëve politikë. Më 1994 historiani anglez Perry Anderson shkruante se “Asnjë vepër e filozofisë politike, në çfarëdo gjuhe, nuk ka prodhuar një sasi kaq të madhe komentesh të kultivuara sa ‘Teori e drejtësisë’ e John Rawls-it.” Pas një shekulli e gjysmë ku filozofia politike normative kishte përfunduar në margjina, duke u zëvendësuar me qasjet dialektike, sociologjike dhe të shkencës politike empirike, “Teoria e drejtësisë” arriti atë që nuk mund ta përfytyronte askush: rikthimin e mendimit të politikës mbi baza normative, ku parashtrimi i disa parimeve bazë racionale të drejtësisë do të shërbente për të ngritur një ngrehinë të tërë institucionesh dhe do të shërbente për të përligjur moralisht të drejtat e njeriut, demokracinë politike dhe rishpërndarjen ekonomike.
Filozofia politike e Rawls-it nuk shquhet për përfundimet e reja, por për mënyrën origjinale të përligjjes argumentative të parimeve e të drejtave që merren si të mirëqena në demokracitë e sotme. Duke u nisur nga hipotetiku “pozicion fillestar”, ku njerëzit përfytyrohen pas vellos së padijes, një metaforë që tregon se atyre do t’u mungonte informacioni për statusin e tyre të vërtetë në shoqëri, Rawls-i arrin të përkufizojë parimet e drejtësisë si paanësi, të mirat parësore që do t’i synonte çdo qenie njerëzore dhe dy parimet e drejtësisë politike që do t’i mundësonin çdokujt gëzimin e njëmendtë të të drejtave themelore, bazave të vetërespektit dhe rishpërndarjen e pasurisë, duke parë me përparësi fatin e të varfërve. Përpjekja e tij filozofike ishte bast me të pamundurën: të gjente një mënyrë për të pajtuar rryma filozofiko-politike historikisht rivale si liberalizmi, republikanizmi dhe socializmi. Pra si të bësh bashkë John Locke-un, Niccolo Machiavelli-n dhe Karl Marksin.
Që prej botimit të kësaj vepre, vëmendja e kritikëve ishte e ethshme dhe e shumanshme. Prej Robert Nozick-ut nga ekstremi neoliberal, te komunitarianët si Charles Taylor-i, republikanistët si Jürgen Habermas-i apo marksistët autonomistë të kalibrit të Antonio Negri-it. Të gjithë me rezerva ndaj paradigmës dhe arsyetimit rollsian, por gjithsesi me respektin që i kushtohet një figure gjigande të filozofisë politike.
Kritikat lanë gjurmë në mendimin e Rawls-it, çka i shohim në riformulimin e tezave kryesore të “Teorisë së drejtësisë” në vepra si “Liberalizmi politik” dhe “Drejtësia si paanshmëri: riformulim” (kjo e fundit është vepra e vetme e Rawls-it e botuar në gjuhën shqipe). Bashkë me “Ligjin e popujve”, këto janë katër librat e vetëm (në kuptimin e studimeve të thelluara, jo riprodhimit të leksioneve) që ka shkruar Rawls-i.
Mes përgjigjeve të shumta, dua të veçoj atë që Rawls-i u jep kritikave që i vinin nga e majta. Në “Drejtësia si paanshmëri: riformulim”, e botuar një vit përpara se të vdiste, Rawls-i i njeh mendimit politik socialist klasik meritën e madhe të kryqëzimit të liberalizmit për shpërfilljen e të drejtave social-ekonomike, pa materializimin e të cilave të drejtat e njeriut janë thjesht copa letre, që kanë vlerë vetëm për të pasurit e të pushtetshmit. Po ashtu ai pranon se shteti social nuk shkon mjaftueshëm thellë për të përftuar transformime social-ekonomike dhe rrezikon të shndërrohet në asistencializëm që u mundëson të varfërve një copë bukë, por jo pjesëmarrje të vërtetë e të barabartë në jetën politiko-shoqërore. Për të, zgjidhja do të ishte një alternativë social-ekonomike në të majtë të social-demokracisë dhe në të djathtë të marksizmit të kuptuar si shoqërizim i plotë i mjeteve të prodhimit, një demokraci që, me një dozë frymëzimi nga Thomas Jefferson-i e Jean-Jacques Rousseau-i, ai e quante “demokraci me zotërim prone”. Në të, çdo njeri, përveçse punëtor, duhet të gëzonte një titull pronësie (qoftë edhe si aksione në ndërmarrjen ku punon). Në këtë kuptim, askush nuk do të shtrëngohej të kishte pozicionin e tjetërsuar të proletarit.
Unë kam nisur t’i njoh idetë e John Rawls-it gjatë kohës kur isha student. S’e mbaj mend se ku/kush na dha një paragraf ku përmblidhej mendimi i tij. Kureshtja më shtyu të lexoja më shumë për të. Kthehesha i zhgënjyer nga libraritë e Tiranës ku kërkoja mos kushedi ishte botuar ndonjë nga veprat e tij. Ashtu sikundër mbaj mend gëzimin kur, më 2005, në një librari librash të përdorur afër burgut historik të Filadelfias, gjeta një kopje të përdorur me kapak të gjelbër të “Teorisë së drejtësisë”. Libri kushtonte rreth 10-12 dollarë dhe fatmirësisht nuk kishte nënvizime e shënime brenda. Aq i entuziazmuar isha, saqë pas disa ditësh u ktheva sërish në atë librari dhe bleva një kopje të dytë për një shok, me të cilin që studentë diskutonim me aq pak sa dinim asokohe mbi idetë e Rawls-it. E nisa leximin me vrull, ndërkohë që faqe pas faqeje kuptoja se isha përballë një prej teksteve më komplekse dhe të vështira të filozofisë politike. M’u desh kohë që ta përbrendësoja dhe t’i ktheja idetë e John Rawls-it në kurrikulë të “Historisë së mendimit politik” me studentët e shkencës politike.
Sot, në 102-vjetorin e lindjes së tij, mund të thuhet se John Rawls-i është nga ata të rrallë filozofë, thellësia dhe impakti i mendimit politik të të cilit kompenson karakterin apolitik të jetës së tij. Po të ishte gjallë sot, mund të thoshim me bindje se do të ndjenim si bashkëkohës të tij atë që patën ndjerë athinasit e antikitetit në prani të Platonit apo Aristotelit.
Imazhi: Frederic Reglain/Gamma-Rapho, Getty Images
Ky artikull është botuar nën licensën CC BY-SA 4.0.
