/Enzo Traverso/
Thënia e Eric Hobsbawm-it se intelektualët marksistë ishin “zogj të rrallë në perëndim të Vjenës” përpara vitit 1914, mund të shtrihet edhe në vitet 1920, ndonëse disa pakica ia dolën të binin më shumë në sy.[1] Një vëzhgim i përgjithshëm tregon se në fund të Luftës së Madhe kultura evropiane mbisundohej nga nacionalizmi. Në Gjermani vendin kryesor e zinte yjësia laramane e “revolucionit konservator”. Pas rënies së dinastisë së Hohezollern-ëve, best-sellerat letrarë ishin “Stuhia e çelikut” (1920) e Ernst Jünger-it dhe “Rënia e Perëndimit” (1918-22) e Oswald Spengler-it, të cilat ndiqeshin nga radhë esesh reaksionare e antisemite të Moller van der Bruck-ut, Werner Sombart-it, Hans Freyer-it, Leopold Ziegler-it dhe të një sëre shkrimtarësh më pak të shkëlqyer. Akademia mbetej bastion i “mandarinëve gjermanë”, ku dolën në pah figurat e dy studiuesve katolikë: mendimtari i ligjit Carl Schmitt dhe filozofi i ri Martin Heidegger. Përveç kësaj prirjeje konservatore, ekzistonin edhe “republikanët prej arsyes” (Vernunftrepublikaner) si Ernst Robert Curtius-i, Max Weber-i dhe Karl Jaspers-i, të cilët ishin nacionalistë që i ishin dorëzuar idesë së mbështetjes së Republikës së Vajmarit, por në zemër mbeteshin nostalgjikë për perandorinë prusiane (disa syresh do të ndërronin mendje në dekadën pasardhëse). Shumica e studiuesve që pranuan demokracinë ose e atyre që, si Albert Einstein-i, iu bashkuan socialdemokracisë, ishin haptazi antikomunistë. Sipas argumentit bindës të Peter Gay-t, ajo që sot e quajmë “kulturë e Vajmarit”, e identifikuar me veprat e Bertolt Brecht-it, filmat e Fritz Lang-ut, Bauhaus-in e Walter Gropius-it dhe kritikën letrare të Walter Benjamin-it, në të vërtetë ishte një shpërthim krijues i pazakontë i një pakice, një “kërcim në buzë të vullkanit” i një grupi artistësh e shkrimtarësh që e gjetën fatin e tyre në ekzil. [2]
Në Itali shumë shkrimtarë, artistë e intelektualë iu bashkuan fashizmit që përpara konsolidimit të regjimit të Mussolini-t. Përkushtimi nacionalist i Gabriele D’Annunzio-s, një poeti që zbuloi karizmën e vet politike gjatë luftës, u mor si model nga vetë Mussolini. Avangarda estetike më domethënëse e kohës, futurizmi, e mbështeti me entuziazëm lëvizjen fashiste, siç ndodhi edhe me sindikalizmin revolucionar dhe disa rryma të nacionalizmit të paraluftës. Opozita intelektuale mishërohej nga përfaqësuesit e liberalizmit klasik si filozofi Benedetto Croce, antifashizmi i peticionit të të cilit më 1925 mori shpejt përgjigje nga një “manifest” fashist i frymëzuar nga Giovanni Gentile-ja. Intelektualët më të famshëm që zgjodhën ekzilin ishin një prift katolik, Luigi Sturzo, dhe një historian socialist, Gaetano Salvemini.[3] Intelektualët e majtë numëroheshin me gishtat e një dore.
Në Francë Louis Aragon-i, poeti zyrtar i ardhshëm i Partisë Komuniste, në vitin 1917 e përshkruante Revolucionin e Tetorit si një ‘krizë të vagullt ministrore’.[4] Në vitet 1920 kultura franceze përshkohej ende nga fryma e Bashkimit të Shenjtë (Union sacrée) që gjatë luftës kishte bashkuar Action Français-në me shumicën e intelektualëve drejfusardë, prej Henri Bergson-it te Charles Péguy-ja, nga Émile Durkheim te Marc Bloch-u. Gazeta më popullore e dekadës ishte Candide-i, e afërt me idetë nacionaliste dhe antisemite të Charles Maurras-it, e cila ishte modeli nga frymëzoheshin revistat fashiste të viteve 1930 si Je suis partout!-ja dhe Gringoire-i. Ky është konteksti në të cilin shumë intelektualë nacionalistë – Robert Brasillach-u, Marcel Déat-i, Lucien Rebatet-i dhe Pierre Drieu La Rochelle-i – dhe shkrimtarë deri atëherë nihilistë si Louis Ferdinand Céline-i ose poetë katolikë si Paul Claudel-i, u përpoqën të krijonin një formë të veçantë të fashizmit francez.[5]
Kush ishin, pra, intelektualët revolucionarë në fund të Luftës së Parë Botërore? Shumë syresh nuk ishin nga perëndimi i Vjenës, ndonëse radhët e tyre nisën të shtoheshin në ag të Revolucionit të Tetorit. Po t’i mbledhim sipas një tipologjie të gjerë e të përafërt, mund të dallojmë disa kategori të përgjithshme: hebrenj nga perandoritë shumëkombëshe të Evropës lindore e qendrore, anarkistë e socialistë kundër luftës, shkrimtarë e artistë avangardë si surrealistët dhe ekspresionistët, bohemë amerikanë, feministë dhe intelektualë antiimperialistë nga vendet e kolonizuara. Të parët dhe të fundit ishin sigurisht grupet më të rëndësishme të kësaj yjësie heterogjene.
Përpara se t’i shohim më nga afër këto rryma, duhet të shpjegojmë paraprakisht kontekstin historik. Anarkistët dhe socialistët që kritikuan valën nacionaliste më 1914 përbënin pakica të vogla. Pasojat e kolapsit të Internacionales së Dytë, seksionet e të cilës votuan thuajse unanimisht për kreditë e luftës, dolën në pah pas 1918. Sidoqoftë shumë intelektualë u bënë revolucionarë për shkak të refuzimit moral të luftës. Shembull i kësaj prirjeje të gjerë është evoluimi i Georg Lukács-it. Ai shkruan se vendosi t’i bashkohej Partisë Komuniste Hungareze për “arsye etike”, por shpejt e kuptoi se kjo zgjedhje politike, duke shkuar përtej “imperativëve moralë abstraktë të shkollës kantine”, bazohej në një doktrinë filozofike dhe projekt politik që kërkonte veprim. Revolucioni u bë “mishërimi i etikës së proletariatit luftarak”.[6]
Në Rusi viti vendimtar 1917 shënon triumfin e “nipërve” të Turgenjevit, brezit të studentëve, shkrimtarëve, gazetarëve dhe konspiratorëve rebelë që kishin dalë prej margjinave më 1905, kur u ndeshën me lëvizjen punëtore dhe u bënë udhëheqës gjatë kryengritjes së parë masive kundër regjimit carist. Ata zunë skenën më 1917, kur dolën nga burgjet cariste dhe u kthyen në Petrograd e Moskë prej ekzilit në Perëndim. Bolshevikët, menshevikët dhe mezrajonkat (grupi i Trockit) kishin shumë ndikim në sovjetët e punëtorëve, fshatarëve dhe ushtarëve, por udhëheqja e tyre përbëhej nga intelektualë të rinj. Më të vjetrit prej tyre – Lenini, Martovi dhe Fjodor Dani – ishin në të dyzetat. Qeveria e parë sovjetike që u formua më 8 nëntor – me kryetar Leninin, Trockin si Komisar i Popullit për Punët e Jashtme, Vladimir Antonov-Ovsejenkon për ushtrinë dhe Anatoli Lunaçarskin për arsimin – kishte shtatëmbëdhjetë anëtarë të cilët (me përjashtim të oficerit ekzekutiv njëzetë e pesë-vjeçar Nikolai Gorbunov) kishin provuar periudha të gjata burgu, dëbimi në Siberi dhe emigrimi në Evropën Perëndimore. Shumica syresh u kthyen pas Revolucionit të Shkurtit. Shumë syresh ishin hebrenj, siç e theksonte me zell propaganda antibolshevike e bjellogardistëve dhe perëndimorëve në pamfletet dhe posterat e veta. Më 1917 ata përfaqësonin diku midis një të katërtës dhe një të tretës së komiteteve qendrore të partive menshevike e bolshevike.[7] Për pasojë dukeshin si “sëmundja” e vërtetë që shkaktoi rënien e carizmit dhe Revolucionin Rus. Siç ndodh me shumicën e legjendave, miti i judeo-bolshevizmit – vizioni i revolucionit si konspiracion hebraik – ndërtoi një narrativë imagjinare duke u nisur nga rrethana të vërteta: në një vit trazirash masive, pushteti sovjetik vinte si rezultat i një procesi revolucionar të udhëhequr nga inteligjencia, një shtresë shoqërore në të cilën hebrenjtë, pakica më e përjashtuar dhe e persekutuar në perandorinë cariste, ishte e mbipërfaqësuar. Trocki si përbindësh semit me syze të vogla, i rrethuar nga një hordhi aziatike, është afërmendsh përfytyrim mitik, por Trocki ishte në fakt udhëheqësi karizmatik i Ushtrisë së Kuqe.[8]
Kozmopolitizmi ishte një prej tipareve më karakteristike të kësaj inteligjencie revolucionare. Pas burgosjes dhe ekzilit në Siberi gjatë viteve që pasuan themelimin e socialdemokracisë ruse, Lenini jetoi si emigrant në Perëndim prej 1900 deri në 1917 – në Mynih, Londër, Gjenevë, Krakov, Paris dhe Cyrih. Po ashtu Trocki kaloi përmes burgjeve, ekzilit në Siberi dhe emigrimit në Perëndim, duke lëvizur nga Gjeneva në Londër, Mynih, Vjenë, Paris e Nju Jork. Karl Radeku (Karol Sobelsohn) lindi në Lemberg, kryeqytetin e Galicisë habsburgase, dhe u rrit midis kulturave austriake e polake. Përpara se të zhvendosej në Petrograd më 1917 dhe të merrte postin e zëvendës-komisarit për Punët e Jashtme, duke marrë pjesë së bashku me Trockin në negociatat e paqes në Brest-Litovsk në mars 1918, ai ishte i përfshirë thellësisht në jetën politike edhe të Polonisë cariste edhe të Gjermanisë, veçanërisht në Bremen ku mori drejtimin e të majtës socialiste kundër luftës pas vitit 1914. Në Berlinin e 1919 mori pjesë në kryengritjen spartakiste dhe, pasi u arrestua, e shndërroi qelinë e tij në aneks të ambasadës sovjetike, ku priste funksionarë të lartë të qeverisë gjermane. Në vitet pasuese u bë sekretar i Kominternit, organizoi kryengritjen e dështuar komuniste të 1923 në Gjermani dhe, si pjesë e Opozitës së Majtë brenda Partisë Bolshevike, në vitin 1925 u përjashtua nga çdo përgjegjësi politike. U emërua rektor i Universitetit Sun Jat Sen, institucion i krijuar në Moskë për të arsimuar studentët kinezë gjatë kohës së aleancës midis Guomindanit dhe komunizmit kinez. Si poliglot, Radeku shkruante dhe fliste polonisht, gjermanisht e rusisht. Biografi i tij Warren Lerner e përshkruan saktësisht si vaterlandlos, që do të thotë edhe jopatriot, edhe i pashtet. Edhe më shumë se Lenini e Trocki, të cilët e konsideronin veten rusë, nuk bën retorikë të thuash se atdheu i Radekut ishte revolucioni: një projekt politik, doktrinë, qëllim, përvojë konkrete dhe mënyrë jetese që i dha formë krejt ekzistencës së tij.[9]
Kozmopolitizmi ishte një prej matricave të këtij mendimi revolucionar. Teoritë e Luxemburg-ut, Buharinit e Leninit mbi imperializmin e konsideronin akumulimin e kapitalit si një proces ndërkombëtar dhe përqendroheshin në ndërthurjen midis kapitalit financiar, kolonializmit dhe militarizmit. Analiza e Trockit mbi “zhvillimin e pabarabartë e të kombinuar” të ekonomisë botërore, që vendoste një marrëdhënie dialektike midis vendeve të zhvilluara dhe të prapambetura, ishte baza e teorisë së tij mbi revolucionin permanent. Ajo hidhte dyshime mbi vizionin e vjetër “me faza” të socializmit, si pasojë mekanike e rritjes së forcave produktive dhe parashtronte idenë e mundësisë së një transformimi socialist botëror që mund të niste nga vendet më të dobëta e më pak të përparuara si Rusia dhe, prej viteve 1920 e tutje, nga bota e kolonizuar. Në mes të një lufte botërore që kishte ngritur ngado dallgën e nacionalizmit dhe po shkatërronte një kontinent të tërë, kjo inteligjencie kozmopolite kishte përqafuar qartësisht një perspektivë paskombëtare. Kombi, shkruante Trocki te “Lufta dhe Internacionalja” (1914), “duhet të vazhdojë të ekzistojë si fakt kulturor, ideologjik e psikologjik, por themelet e tij ekonomike janë prishur.”[10] Sipas tij, në këto rrethana historike proletariati nuk duhet të mbronte “atdheun kombëtar të vjetruar e dalë boje”; detyra e tij ishte “të krijonte një atdhe mjaft më të fuqishëm, me mjaft më tepër fuqi rezistence: Shtetet e Bashkuara të Evropës si themel i Shteteve të Bashkuara të Botës”[11].
Ky kozmopolitizëm ishte gjithashtu premisa e një universalizmi të ri e të fuqishëm “nga poshtë” në epokën e perandorive koloniale.[12] Në kujtimet e tij, Manabendra Nath Roy e përshkruan si vijon Kongresin e Dytë Botëror të Internacionales Komuniste që u mbajt në Moskë në fillim të verës së 1920:
“Për herë të parë, njerëz me ngjyrë kafe e të verdhë u takuan me njerëz të bardhë që nuk ishin imperialistë të pushtetshëm, por shokë dhe miq, të gatshëm për të ndrequr të këqijat e kolonializmit. Kishte edhe disa negër; disa prej SHBA dhe disa të tjerë nga Afrika e Jugut. Për ta, përzierja lirshëm me të bardhët ishte përvojë e re, e cila arrinte deri në pikën e vallëzimit në publik me gra të bardha pa rrezikuar të linçoheshin. Në fakt, negrit dukej se i tërhiqnin më shumë gratë ruse. Ndoshta kishte të bënte me harmoninë e kontrasteve.”[13]
Hebrenjtë e Evropës qendrore – sidomos ata që i përkisnin Bildungsbürgertum-it, i cili orientohej politikisht kah liberalizmi klasik dhe ishte fort nacionalist më 1914 – nuk ishin të tërhequr nga bolshevizmi më shumë se bashkëqytetarët e tyre, por inteligjencia hebraike e priti me ngrohtësi mesazhin e sovjetëve të Petrogradit. Revolucionarët ishin një pakicë e vogël mes hebrenjve, por hebrenjtë ishin një pakicë shumë e rëndësishme dhe shpesh udhëheqëse mes revolucionarëve. Në Gjermani kryengritja spartakiste e janarit të 1919 u drejtua nga Rosa Luxemburg-u, një mendimtare marksiste hebraike që kishte emigruar në Berlin nga Polonia (figura tjetër karizmatike e Lidhjes Spartakiste ishte Karl Liebknecht-i). Gjatë fillimit të viteve 1920, shumica e udhëheqësve të komunizmit gjerman ishin intelektualë hebrenj si Paul Levi, Ruth Fischer-i (Elfriede Eisler), Arkadi Maslow-i (Isaak Efimovich Chemerinsky) dhe Karl Radeku (Sobelsohn). Intelektualët hebrenj ishin gjithashtu figura madhore të revolucioneve në Mynih e Budapest më 1919. Kurt Eisner-i, presidenti i Bavarisë midis nëntorit 1918 dhe shkurtit 1919, ishte socialist i majtë dhe gazetar jashtë jetës akademike. Vrasja e tij nga nacionalistët antisemitë të së djathtës ekstreme u pasua, për fare pak kohë, nga një qeveri mirëfilli boheme e udhëhequr nga dramaturgu ekspresionist Ernst Toller, i rrethuar nga shkrimtarë anarkistë si Gustav Landauer-i dhe Erich Mühsam-i. Ata hapën burgjet, zhdukën paranë dhe emëruan një hebre për të reformuar arsimin, një fushë e cila gjithnjë ishte monopolizuar nga katolicizmi. Si farsë, komisari për punët e jashtme Dr. Franz Lipp-i i shpalli luftë Zvicrës pasi ajo refuzoi t’i jepte hua gjashtëdhjetë lokomotiva republikës bavareze që po kërcënohej nga Freikorps-at. Udhëheqësi i qeverisë së tretë sovjetike ishte një komunist i quajtur Eugen Leviné, i cili krijoi një ushtri të kuqe me 20000 ushtarë, shumica syresh punëtorë të papunë, për të luftuar kundër Freikorps-ave dhe ushtrisë së rregullt, të cilët ia dolën ta shtypnin republikën në maj. Të gjithë revolucionarët bavarezë u arrestuan dhe shumë syresh, si Landauer-i, u ekzekutuan. Në Republikën Sovjetike Hungareze që jetoi prej marsit në gusht të 1919, tetëmbëdhjetë nga njëzet e nëntë komisarët e popullit ishin hebrenj – prej kryetarit Bela Kun te komisari për kulturën Georg Lukács. Sipas disa studiuesve, intelektualët ishin udhëheqësit e revolucionit dhe shumica dërrmuese e tyre (midis 70% dhe 95%) ishin hebrenj.[14]
Isaac Deutscher-i përftoi një përkufizim paharrueshëm – që shërbente edhe si vetëportretizim – për të përshkruar këtë brez intelektualësh revolucionarë të Evropës lindore e qendrore: ata ishin “hebrenj johebraikë”. “Heretiku hebre që e tejkalon hebraizmin i përket traditës hebraike” – shkruante ai duke përmendur Spinozën, Heine-n, Marksin, Luxemburg-un dhe Trockin.[15] Këta intelektualë hebrenj ishin ndarë nga feja dhe kultura e tyre tradicionale, por e njihnin veten për hebrenj për shkak të antisemitizmit, duke marrë mbi supe një histori persekutimesh dhe një të tashme përjashtimi e stigmatizimi. Në botën moderne, sidomos pas procesit të emancipimit, judaizmi u dukej “tejet i ngushtë, tejet arkaik dhe tejet kufizues”. Bërthama universaliste e traditës hebraike mund të zhvillohej vetëm përtej judaizmit. “Hebreu johebraik” ishte një figurë dialektike që mishëronte shekullarizimin, por përfshinte edhe ateizmin edhe judaizmin. Me fjalë të tjera, kjo figurë e tejkalonte hebraizmin në vend se ta refuzonte atë. Të brendashkruar në këtë “traditë” antikonformizmi, herezie dhe mendimi kritik, këta të përjashtuar qëndronin në një pozicion të veçantë: ishin edhe të ndarë nga judaizmi, të cilin e perceptonin si një formë obskurantizmi fetar, edhe të përjashtuar nga institucionet, respektueshmëria dhe karriera publike e rendit shoqëror në fuqi. Ata mund të dilnin në pah si një grup udhëheqës në rrethana historike të jashtëzakonshme, siç ishte kolapsi i perandorive të Evropës qendrore në fund të Luftës së Madhe, por Deutscher-i thekson me të drejtë pozicionin e tyre vulnerabël. Ata ishin koka ideale e turkut e të gjitha krizave shoqërore e politike:
“Të gjithë këta revolucionarë të mëdhenj ishin tejet vulnerabël. Si hebrenj, në njëfarë kuptimi ishin pa rrënjë; por ishin të tillë vetëm në disa aspekte pasi ata kishin rrënjët më të thella në traditën intelektuale dhe në aspiratat më fisnike të kohës së tyre. Prapëseprapë, kurdo kur rritej intoleranca fetare apo emocioni nacionalist, kurdo kur triumfonte mendjengushtësia dogmatike e fanatizmi, ata ishin viktimat e para. Ata ishin shkishëruar nga rabinët hebraikë; ishin persekutuar nga priftërinjtë e krishterë; ishin ndjekur këmba-këmbës nga xhandarët e sundimtarëve absolutë dhe nga soldateska-t; ishin urryer nga filistinët pseudodemokratë; dhe ishin përzënë nga partitë e tyre. Thuajse të gjithë ata ishin përzënë nga vendet e tyre; dhe shkrimet e të gjithëve ishin hedhur në zjarr në një kohë apo një tjetër.[16]
Në shumicën e vendeve evropiano-perëndimore, ku hebrenjtë zakonisht ishin të mirintegruar në institucionet shtetërore, intelektualët revolucionarë u përkisnin kryesisht grupeve të tjera të margjinalizuara. Në Itali, ku kjo traditë ishte trupëzuar historikisht nga anarkizmi, i vetmi grup i rëndësishëm intelektual që iu bashkua Partisë Komuniste ishte bordi editorial i L’Ordine Nuovo-s, i krijuar në Torino nga katër gazetarë të rinj: Antonio Gramsci, Angelo Tasca, Palmiro Togliatti dhe Umberto Terracini. Të katërt kishin studiuar në Universitetin e Torinos dhe e kishin filluar karrierën politike duke shkruar në shtypin socialist. Ata ishin më pak se tridhjetë vjeç kur themeluan L’Ordine Nuovo-n, i cili u kthye shpejt në pikë referimi për këshillat e fabrikave gjatë zaptimit të fabrikave të Fiatit nga punëtorët më 1920.[17]
Në Francë dogma e Unionit të Shenjtë ishte unanime; askush nuk iu kundërvu përveç internacionalistëve socialistë të hapërdarë e të margjinalizuar, si p.sh. historiani me origjinë ruse Boris Souvarine dhe anarko-sindikalistët që mblidheshin rreth revistës La Vie ouvrière, e drejtuar nga Pierre Monatte-i dhe Alfred Rosmer-i. Duke marrë për shembull romanet “Au-dessus de la mêlée” (1915) të Romain Rolland-it dhe “Zjarri” (1916) të Henri Barbusse-s, bota letrare pacifiste nuk iu kundërvu nacionalizmit, por thjesht denonconte karakterin çnjerëzor të luftës.[18] Deputetët e Partisë Socialiste (SFIO), të cilët, si në rastin e Marcel Cachin-it dhe Ludovic-Oscar Frossard-it, morën pjesë në themelimin e Partisë Komuniste në kongresin e Turit më 1920, kishin votuar pro kredive të luftës gjashtë vjet më parë. Për Frossard-in, bolshevizmi ishte trashëgimtar i 1793-shit: Lenini dhe Trocki e kishin marrë pushtetin të frymëzuar nga mësimet e pararendësve të tyre të 1793. Trocki, i cili kishte kaluar disa vite ekzil në Paris gjatë luftës, i kritikonte fort prirjet nacionaliste të seksionit francez të Internacionales Komuniste.[19]
Gjatë viteve 1920 kjo atmosferë nacionalizmi republikan u thye nga rrymat avangardë me në krye intelektualët e rinj. Revista Clarté e themeluar nga Barbusse-i më 1919 u bë shpejt organi i të majtës revolucionare intelektuale. Në të u botuan shkrime nga kritikë komunistë si Borsi Souvarine-i, Pierre Naville-i dhe Marcel Fournier-ja, sikundër nga shkrimtarë sorelianë si Édouard Berth-i, duke zënë kësisoj një pozicion haptazi antirepublikan, antikapitalist, antinacionalist, antikolonialist dhe “antihumanitarist”. Më 1924 ajo kremtoi vdekjen e Anatole France-it me një numër special të titulluar “Un cadavre”, një kufomë. Clarté-ja përbënte gjithashtu një kryqëzim midis komunizmit dhe rrymës më të rëndësishme avangardë që doli në Francën e pasluftës: surrealizmi. Kjo lëvizje, e formuar nga André Breton-i, kërkoi të shkrinte revolucionin shoqëror e politik të përfaqësuar nga bolshevizmi me çlirimin e një të pandërgjegjshmeje subversive dhe krijimet artistike që kishin për synim rimagjepsjen e ekzistencës. Si konformistë radikalë dhe besnikë të shtysës së Rimbaud-së për të “ndryshuar jetën”, surrealizmi refuzoi çdolloj klasicizmi e akademizmi. Breton-i me shokë dëshironin të kombinonin komunizmin me psikanalizën dhe anarkizmin. Sipas Walter Benjamin-it, surrealizmi kishte rizbuluar një “koncept radikal të lirisë”, çka Evropa nuk e kishte pasur që prej Bakuninit; sidoqoftë, nuk mjaftonte të “fitoheshin energjitë e intoksikimit për hir të revolucionit”. Ai paralajmëronte se fokusimi vetëm në këtë detyrë donte të thoshte “t’ia nënshtroje tërësisht përgatitjen metodike e të disiplinuar për revolucion një praktike që luhatej midis gjimnastikës dhe festimit përpara kohe”[20]. Thënë shkurt, Benjamin-i e qortonte këtë lloj “marksizmi gotik” për shkak të prirjeve boheme. Këto argumente janë në qendër të esesë së Pierre Naville-it “La Révolution et les intellectuels” (1926), e cila kishte për qëllim ta shtynte Breton-in me shokë drejt bolshevizmit. Sipas tij, lëvizja e tyre shprehte një “qëndrim mendor tejet subversiv (attitude de l’esprit), duke nënkuptuar “një besim në shkatërrimin e gjendjes aktuale”, por natyra e këtij besimi nuk ishte ende e qartë pasi surrealizmi lëkundej “midis një qëndrimi absolutisht anarkist dhe një sjelljeje marksiste revolucionare”.[21] Mbetet fakti se, i mobilizuar kundër Luftës së Rifit dhe Ekspozitës Koloniale të 1931, surrealizmi i tejkaloi kufijtë e një angazhimi krejtësisht estetik dhe u mor me veprimtari politike të cilat, atyre viteve, pashmangshmërisht kryqëzoheshin me komunizmin.
Në Gjermani e Francë studiuesit universitarë marksistë ishin edhe më pak se “zogj të rrallë”. Gjatë Republikës së Vajmarit i vetmi që bënte përjashtim ishte filozofi Karl Korch, autor i veprës “Marksizmi dhe filozofia” (1923) dhe pionier i marksizmit perëndimor, i cili mori katedrën e profesorit në Universitetin e Jenës më 1924, pak përpara se të zgjidhej deputet i Partisë Komuniste Gjermane. Instituti për Kërkim Shoqëror, që nuk e fshihte orientimin e vet marksist, ishte i lidhur me Universitetin e Frankfurtit, por përfitonte nga një fond i pavarur që ia siguronte Felix Weil-i, student që vinte nga një familje e pasur latifondistësh dhe tregtarësh të mëdhenj argjentinas. Shkolla e Frankfurtit, që ishte pranë komunizmit në vitet e saj të para (1923-1930), kur drejtohej nga profesori i të drejtës Carl Grünberg, dhe aspironte të bëhej ekuivalenti gjerman i Institutit Marks-Engels të themeluar në Moskë nga David Riazanovi më 1919, ishte streha e disa aktivistëve komunistë dhe bashkudhëtarëve të tyre si Franz Borkenau, Henryk Grossman-i, Herbert Marcuse-ja, Friedrich Pollock-u dhe Karl Wittfogel-i. Pas caktimit të Max Horkheimer-it drejtor më 1930, Instituti nisi të shmangë me kujdes çdo angazhim politik, duke e forcuar më tej këtë pozicion gjatë viteve të emigrimit në SHBA kur, sipas Herbert Marcuse-s, politika “ndalohej rreptësisht”[22]. Në Francë, ndonëse universitetet nuk i përjashtonin studiuesit hebrenj, shumë intelektualë revolucionarë kishin shkollim akademik, por punonin si gazetarë apo mësues të shkollave të mesme. Këtë bënin filozofë dhe eseistë komunistë si Georges Friedmann-i, Henri Lefebvre-i, Pierre Naville-i, Paul Nizan-i dhe Georges Politzer-i. Disa syresh nuk do ta nisnin karrierën universitare deri pas Luftës së Dytë Botërore. Paul Nizan-i e qortonte haptazi indiferencën e shumë studiuesve me pozitë ndaj kushteve të klasave punëtore. Në “Les chiens de garde” (1932) ai kritikonte “abdikimin” dhe “mungesën e turpshme” të filozofëve të Sorbonës, të cilët e izolonin veten në botën e vlerave abstrakte. “Asnjë disertacion doktorate” – shkruante ai, “nuk shprehte luftën klasore të kryer nga borgjezia, skllavërinë industriale, urrejtjen, frikën dhe zemërimin e sundimtarëve ndaj proletariatit.”[23]
Edhe në Amerikë, Bohemia ishte një mjedis tejet i ndjeshëm ndaj apelit të Rusisë bolshevike. Krahas mjedisit mbizotërues të socializmit të imigrantëve – sekretari i parë i Partisë Komuniste Amerikane ishte Louis C. Fraina (Luigi Fraina), me origjinë italiane dhe gazetar e eseist marksist i vetedukuar – vetmi grup intelektual në të cilin Revolucioni i Tetorit ishte vërtet popullor ishte bohemia e Manhatanit. Organi i saj ishte revista The Masses, e themeluar më 1911 nga Max Eastman-i, John Reed-i dhe Louise Bryant-i, të cilët u bënë komunistë më 1917. Fryma e revistës përmblidhet më së miri nga hyrja e John Reed-it:
“Kjo revistë është në pronësi dhe botohet nga kooperativa e redaktorëve të saj. Ajo nuk paguan dividendë dhe askush nuk mund të fitojë para prej saj. Është një revistë revolucionare dhe jo reformiste; një revistë me sens humori dhe pa respekt për të respektueshmen; e çiltër, arrogante, e pacipë dhe në kërkim të shkaqeve të vërteta; një revistë e drejtuar kundër ngurtësisë dhe dogmës kudo ku hasen; që nxjerr në shtyp çka është tepër e lakuriqtë dhe e vërtetë për t’u botuar në shtypin fitimprurës; një revistë, politika finale e të cilës është të bëjë ç’i ka qejfi dhe të mos ngushëllojë askënd, as lexuesit e vet – ka hapësirë për këtë botim në Amerikë.”[24]
Me hyrjen e SHBA në luftë, The Masses u ndalua. Ajo u rishfaq me emrin Liberator, e cila u bë shpejt një revistë komuniste, por qëndrimi jokonformist dhe modernizmi estetik i shumë kontribuuesve të vjetër binte ndesh me orientimin e ri ortodoks të saj. Mike Gold-it, i cili u bë përfaqësues i “letërsisë proletare” amerikane me librin “Jews Wthout Money” (1930), nuk i pëlqente dogmatizmi, sektarizmi dhe puritanizmi i The Liberator-it, ndërsa Joseph Freeman-i kritikonte haptazi “kultin borgjez të egos” tejet të përhapur mes bohemëve radikalë.[25] Përkushtimi revolucionar i bohemëve të Nju Jorkut pasqyrohej më së miri nga jeta e John Reed-it, një gazetar që u burgos disa herë në SHBA për shkak të mbështetjes së grevave punëtore dhe i cili e kishte përshkruar Revolucionin Meksikan në një reportazh drithërues si “Meksika kryengritëse” (1919), që u botua vetëm një vit përpara vdekjes së tij në Moskë.[26] Bohemët e The Masses-it dhe Liberator-it shtruan udhën për një brez të ri intelektualësh njujorkezë – shumica syresh hebrenj – të cilët themeluan revista të reja, ku mund të shquhet Partisan Review-ja, dhe afirmuan lidhjen e tyre me komunizmin dhe më së shumti trockizmin deri në Luftën e Ftohtë dhe fillimit të makartizmit.[27]
Frika nga të Kuqtë e viteve 1920 mbarte një dimension të fortë ksenofobie, që solli dëbimin e shumë imigrantëve socialistë e anarkistë. Klimaksi i kësaj fushate nacionaliste ishte ekzekutimi i Nicola Sacco-s dhe Bartolomeo Vanzetti-t më 1927, që pasoi Ligjin mbi Origjinat Kombëtare. Kjo valë nacionaliste, me nota raciste dhe antisemite, për të mos thënë protofashiste, mori për shënjestër intelektualët e majtë, por nuk arriti format paroksiale të neokonservatorizmit dhe lëvizjes naziste në Gjermani. Nga ky këndvështrim është me interes të krahasojmë fotografinë që August Sander-i i bëri Erich Mühsam-it, të përmendur më sipër, me portretin e Max Eastman-it që Thomas Hart Benton-i e futi në muralin e tij të kushtueshëm “America Today”, i pikturuar për Shkollën e Re më 1931.[28] Duke dhënë një imazh gjithëpërfshirës të Amerikës në vitet 1920 – me veprat industriale, arritjet teknologjike, grataçelat, orkestrat e xhazit dhe jetën e saj urbane intensive, projekti piktorial i Benton-it kishte disa analogji me Antlitz der Zeit-in e Sander-it. Sidoqoftë në këto vepra futja e Mühsam-it dhe Eastman-it në hapësirat e tyre shoqërore përkatëse është thuajse antipodale: ndërsa anarkisti gjerman shfaqet në zgrip dhe i ankthshëm si arketipi i të përjashtuarit, Eastman-i duket si në shtëpi në mjedisin e tij urban. I ulur në një stol në metronë e Nju Jorkut përpara një zonje të re elegante dhe në krah të një udhëtari afro-amerikan, ai është i zhytur në mendime, indiferent ndaj njerëzve që e rrethojnë. Ai duket si njeri i dalluar i cili, si intelektual, natyrisht i përket këtij peizazhi modernizmi eksitues. Benton-i jep idenë se intelektuali revolucionar është një prej aktorëve të këtij portreti dinamik të Amerikës kapitaliste, në të cilin konfliktet shoqërore e politike përthithen nga një entuziazëm prometeas për të ardhmen. […]
E përktheu Arlind Qori
Marrë nga libri i autorit “Revolution: An Intellectual History”, Verso 2021.
Imazhi: Thomas Hart Benton – America Today
[1] Eric Hobsbawm, ‘Intellectuals and Communism’,Revolutionaries (London: Weidenfeld and Nicolson, 1973), 25.
[2] Peter Gay, Weimar Culture: The Outsider as Insider (New York: Norton & Company, 2001 [1968]), xiv.
[3] Shih: Giovanni Belardelli, Il ventennio degli intellettuali. Cultura, politica, ideologia nell’Italia fascista (Rome: Laterza, 2005), dhe Ruth Ben-Ghiat,Fascist Modernities: Italy 1922–1945 (Berkeley: University of California Press, 2001).
[4] Cituar në librin e Maurice Nadeau-së, The History of Surrealism (New York: Macmillan, 1965), 101.
[5] Shih: Zeev Sternhell, Neither Right nor Left: The Fascist Ideology in France (Princeton: Princeton University Press, 1986).
[6] Lukács, History and Class Consciousness, 39, 42.
[7] Oleg Budnitskii, Russian Jews Betëeen the Reds and the Whites 1917–1920 (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2012), 55.
[8] Shih librin e Paul Hanebrink-it, A Specter Haunting Europe: The Myth of Judeo-Bolshevism (Cambridge, MA: Belknap Press, 2018). Hanebrink-u ka të drejtë kur e përkufizon “judeo-bolshevizmin” si “konstrukt ideal” që e shtrembëron realitetin, përderisa bolshevikët ishin pakicë mes hebrenjve; por duket se ai është indiferent ndaj faktit se hebrenjtë ishin të mbipranishëm mes bolshevikëve. Me fjalë të tjera, mohimi i figurës antisemite nuk është arsye e mirë për të injoruar faktin historik të tërheqjes reciproke midis hebrenjve dhe revolucionit në Evropën lindore e qendrore në fillim të shekullit të njëzetë. Këtë çështje e kam analizuar në librin The Jewish Question: History of a Marxist Debate (Leiden: Brill, 2018), kapitulli 2.
[9] Warren Lerner, Karl Radek: The Last Internationalist (Stanford: Stanford University Press, 1970), viii, 174.
[10] Leon Trotsky, The Bolsheviks and World Peace (New York: Boni & Liveright, 1918), 21 (Ky përkthim amerikan u botua pas Revolucionit Rus, por Trocki nuk ishte bërë bolshevik kur e botoi këtë libërth në gjermanisht me titullin “Der Krieg und die Internationale”).
[11] Ibid., 28.
[12] Rreth “universalizmit nga poshtë” shih librin e Susan Buck-Morss-it, Hegel, Haiti, and Universal History (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2009), 106.
[13] M. N. Roy, Memoirs (Bombay: Allied Publishers, 1964), 348.
[14] Istvan Deak, ‘Budapest and the Hungarian Revolution’, Slavonic and Eastern European Review, 46/106 (1968): 138. Studimi më i mirë mbi radikalizmin politik të inteligjencies hebraike në Evropën qendrore është ai i Michael Löëy-it, Redemption and Utopia: Jewish Libertarian Thought in Central Europe (London, New York: Verso, 2017 [1987]).
[15] Isaac Deutscher, The Non-Jewish Jew and Other Essays (London, New York: Verso, 2017 [1968]), 26.
[16] Ibid., 33–4.
[17] Shih: Paolo Spriano, ‘L’Ordine nuovo’ e i consigli di fabbrica (Turin: Einaudi, 1971), sidomos hyrjen, 13–145.
[18] Shih: Christophe Prochasson and Anne Rasmussen, Au nom de la patrie. Les intellectuels et la Première Guerre Mondiale 1910–1919 (Paris: La Découverte, 1996), 144–50.
[19] Shih: Stéphane Courtois dhe Marc Lazar, Histoire du Parti communiste français (Paris: PUF, 1995), kapitulli 2, 71–115. Shih shkrimet e mbledhura në pjesën e parë dhe të dytë të librit të Leon Trockit Le movement communiste en France (Paris: Éditions de Minuit, 1967).
[20] Walter Benjamin, ‘Surrealism: The Last Snapshot of the European Intelligentsia’ (1929), WBSW, vol. 2/1, 216.
[21] Pierre Naville, ‘La révolution et les intellectuels’ (1926), La révolution et les intellectuels (Paris: Gallimard, 1975), 58. Shih gjithashtu librin e Michael Löwy-it, ‘The Revolution and the Intellectuals: Pierre Naville’s Revolutionary Pessimism’, Morning Star: Surrealism, Marxism, Anarchism, Situationism, Utopia (Austin: University of Texas Press, 2009), 43–64.
[22] Cituar në librin e Thomas Wheatland-it, The Frankfurt School in Exile (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2009), 73.
[23] Paul Nizan, Les Chiens de garde (Paris: Rieder, 1932), 91. Shih edhe librin e Michel Winock-ut, Le siècle des intellectuels (Paris: Seuil, 1997), 257.
[24] Cituar në librin e Daniel Aaron-it, Writers on the Left: Episodes in American Communism, me parathënie të Alan Wald-it (New York: Columbia University Press, 1992 [1961]), 21.
[25] Ibid., 97, 103.
[26] Shih librin e Robert A. Rosenstone-it, Romantic Revolutionary: A Biography of John Reed (New York: Knopf, 1975).
[27] Shih librin e Alan Wald-it, The New York Intellectuals: The Rise and Decline of the Anti-Stalinist Left from the 1930s to the 1980s (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1987).
[28] Randall Griffey and Elizabeth Mankin Kornhauser,Thomas Hart Benton’s America Today (New York: Metropolitan Museum of Art, 2015).
