/Klodi Leka/
Kulturalisht, moderniteti është karakterizuar si ikje prej familjes, fisnores, fshatit – të cilat qenë edhe format dominuese të bashkësisë njerëzore në mesjetë – drejt jetës civile e vetjake të qyteteve të mëdha industriale ku, sipas filozofit Ortega y Gaset, turmat kishin zënë skenën e historisë, e rezervuar prej shekujsh për një pakicë njerëzish të fisshëm, që nga rrugët e deri në teatro. Prandaj edhe kjo vështirësi jona për t’u rikthyer në jetën e ngushtë familjare, për t’u izoluar në njëqind metra katrorë shtëpi, është e kuptueshme. Në thelb ne jemi krijesa urbane dhe krejt natyra jonë sociale, lidhjet miqësore dhe dashurore, ekonomike dhe politike zhvillohen jashtë hapësirës shtëpiake të familjes, në qytet.
E shpirti i qytetit të madh – përpos godinave baroke qeveritare dhe rrokaqiejve të biznesit, parqeve dhe bulevardeve, dyqaneve dhe teatrove – janë kafenetë dhe tavernat. Pikërisht në këto kafene Emil Cioran-i, ky filozof mondan pa një dyshkë në xhepa, shkroi mejtimet e tij “Për Francën”, ashtu siç Sartre-i ose Camus-ja, me ato cigaret e pambarimta në këndin e buzës krijonin situata imagjinare për të vënë letrarisht në sprovë tezat e filozofisë ekzistencialiste. Edhe shkrimtari ynë i madh Kadare i ka kushtuar një libërth me ese e kujtime autobiografike kafenesë parisiane, ku ai shkroi qysh prej emigrimit politik në Francë në vitet ’90: “Mëngjeset në kafe Rostand”. Në veprimtarinë e tij letrare, qyteti kadarean karakterizohet prej një larmie kafenesh ku redaktorët, gazetarët, shkrimtarët dhe aparatçikët denden me ekspres gjatë kohës së drekës ose kthimit për në shtëpi. Kadareja ka edhe një kritikë të lezetshme në parathënien kushtuar botimit të plotë të veprës së poetit Frederik Reshpja, ku thotë se ndrydhja e kulturës së kafenesë, e kultivuar si mjedis intelektual gjate viteve ’30 në ato pak qytete të mëdha të Shqipërisë, ishte cenim serioz i lirisë shpirtërore dhe krijuese të intelektualëve tanë.
Në anën tjetër, taverna është edhe më e hershme se kafeneja në kujtesën e qytetit të madh modern evropian. Për shembull, janë të njohura skandalet e poetëve dekadentë të Parisit në këto taverna si sherret xheloze të Rimbaud-së për Verlaine-in; ose pija e pafund e verës dhe absintit nga Baudelaire-i për të provokuar shpërthime kaotike të imagjinares në kokën e tij, aq sa shpesh e çoi veten në pragun e zgripit, si vetëtherja e tërbuar e trupit të tij me një kamë në mjediset e zhurmshme të një kabareje. Birraritë, tavernat e kabaretë janë edhe hapësira me histori të pasur kulturore, ngaqë në këto qoshka intelektualët revolucionarë socialistë kryenin jo pak takime me karakter politik dhe ideor. Është interesant përshkrimi që Karl Marksi i ka bërë më 25 qershor 1855 demonstratës në Hajd-Park të Londrës, ku mbi 50 mijë punëtorë protestuan kundër billit të birrës, një projektligj ky i aristokracisë dhe kishës që urdhëronte mbylljen e pijetoreve të dielave me qëllim manovrimin e punëtorisë drejt kishave. Zemërata e stuhishme e punëtoreve ndaj këtij ligji ishte me të vërtetë mbresëlënëse.
Më poshtë se kafeneja dhe tavernat në rrjedhën historike renditet shtëpia e cila, siç e thamë në fillim, ishte qeliza bazë e regjimit social feudal. Megjithatë, nëse rrëmojmë nëpër kohën e shkruar, pra në romane dhe vepra filozofike, përveç autoritarizmit familjar dhe mendësisë provinciale, zbulojmë me jo pak habi se shtëpia shpesh ka shërbyer edhe si agora intelektuale. Kushdo që ka lexuar dialogët e Sokratit tek “Republika” e Platonit, kujton se Sokrati – përkundër Diogjenit që kërkonte njeriun në tregun athinas dhe banonte në një fuçi bashkë me kafshë endacake, pra jetonte jashtë, në qyet – filozofonte në shtëpitë e familjeve të mëdha athinase, me etërit dhe bijtë e fisshëm rreth tryezës, siç është edhe bujtja në mëhallën përmbi port te sarajet e Qefalit, aristokratit të velur athinas që në pleqërinë e vonë nuk i mbetej veçse të mejtohej mbi kuptimin e jetës nën shoqërinë e verës e të shërbëtorëve. Shumica e dialogëve të Sokratit janë me Polemarkun, të birin e Qefalit, Glaukonin dhe Amantian, familjarë të Platonit, si dhe me ca bij të tjerë fisnikësh athinas. Gjithnjë e kam imagjinuar Mësuesin të shtrirë brinjazi, tek pihet rrumbull me një shprehje moskokëçarëse në fytyrë dhe flet, e flet, e flet, duke shthurur rininë pa e humbur fillin e logjikës.
Ndërkohë, tek bën një histori të librit, albanologu Aleksandar Stipçeviç na tregon se me rënien e qyteteve antike greke dhe romake ku filozofia, dramaturgjia dhe jeta publike urbane përjetuan një hov të jashtëzakonshëm, një pjesë e madhe e krijimtarisë u zhduk nga faqja e dheut – si rasti i Eskilit, këtij “humbësi të madh”, ose filozofëve parasokratikë prej së cilëve kemi vetëm disa rreshta e strofa – ndërsa pjesa tjetër u shpëtua dhe u ruajt nga murgjit nëpër manastire, që u shndërruan shpejt në hapësira vetmitare në zemër të rrënojave të lavdishme ku lëvrohej literatura. Pra në shtëpi të dijes. Sepse manastiri, përkundër natyrës së tij prej bashkësie jofamiljare të bazuar te besimi, barte në vetvete të gjitha elementet e shtëpisë: punët e përbashkëta, respektimin e hierarkisë, orarin e lutjes dhe ushqimit, si dhe mbylljen në guaskën private kundrejt botës së jashtme. Jo më kot disa doktrina antike, si ajo e Platonit dhe Aristotelit, u përvetësuan dhe u përshtatën si skelet teorik për ndërtesën e krishterimit mesjetar. Që prej asaj kohe dhe deri te shtypshkronja e Gutenberg-ut dhe më tej gjer në Revolucionin e madh Francez, kisha ruajti fort monopolin e dijes.
Por shtëpia si qendër e jetës intelektuale portretizohet më së shumti te letërsia ruse, sidomos te Çehovi dhe Turgenjevi. Shtëpia, për Çehovin, përfaqësuesin letrar të Rusisë provinciale, është jo vetëm qoshka ku ai i arratiset zagushisë mërzitëse të korrikut me çaj dhe biseda mes miqsh mbi situatën e letërsisë ruse, por edhe hapësira ku ai vë në skenë krijimtarinë e tij, siç janë novelat “Muzhikët”, “Një histori e mërzitshme”, “Jeta ime” etj. Ivan Bunin, te memoaret e tij, nga të gjithë letrarët bashkëkohorë rusë, ironinë dhe përbuzjen e kursen vetëm për Çehovin, me të cilin kaloi disa javë në izbën e tij buzë detit duke shfryrë mllef tronditës për Gorkin, Majakovskin e të tjerë.
Edhe për Turgenjevin, shtëpia është teatri ku luhet drama. “Etër dhe bij” është shembulli ku i riu Bazarov, bujtës në familjen e mikut të tij, ndeshet në duel për çështje nderi me Pavël Petroviçin, xhaxhain aristokrat të Arkadit, i cili refuzon të kuptojë se koha e tij ka marrë fund dhe i ngujuar aktron aristokratçe dhe ruan botën e humbur brenda shtëpisë. Bazarovi, nihilist i pasionuar pas shkencës, është bota që po vjen, ndërsa Pavël Petroviçi është bota që po vdes. Pra dy botë polemizojnë brenda një shtëpie të vetme në provincë. Edhe te novela “Rudini”, Turgenjevi e shpërfaq shtëpinë në provincë si fushëbetejë ku ndeshen idetë filozofike dhe pasionet erotike që, ashtu si Bazarovi, kanë mbyllje tragjike.
Tragjizmi letrar shtëpiak i rusëve gjendet edhe te “Doktor Zhivago” i Boris Pastërnakut, të cilit revolucioni ia mbush shtëpinë e rehatshme me lumpenë të potershëm, ose tek “Arsye dhe pikëllimë” e Josif Brodskijt, për të cilin ai aneksi i ngushtë e jointim në dhomën e gjumit të prindërve, “dhoma” e tij, ishte hapësirë lirie në botën sovjetike që nuk e dëshironte dhe anasjelltas.
Për shkrimtarë dhe autorë të tjerë si Balzak ose Nietzsche, ngujimi brenda një dhome hoteli të lirë ishte kushti i të shkruarit. Për realistin magjik Dino Buzzati, shtëpia në vetvete nuk është edhe aq e rëndësishme, por banjoja brenda saj po, sepse aty individi shijon krejt intimitetin e tij. Për Virginia Woolf-in, jo krejt shtëpia, por vetëm një dhomë mjafton që gruaja të shpalosë individualitetin vetjak. Jo më kot libri më i lexuar i saj titullohet “Një dhomë më vete”.
Ndërkohë marrëdhënia me hapësirën ka qenë e rëndësishme si në rrafshin fizik, ashtu edhe krijues për shumë shkrimtarë shqiptarë. Njihet mjaft mirë izolimi metafizik e disident brenda shtëpisë i Lasgush Poradecit, studenti në shtëpi apo grueja publike Luke që dëshiron të ketë strehën e saj të pleqërisë te Migjeni, poezitë e mërgimit të Martin Camajt që, si korb i arratisur, ndjente mall për vallen e pëllumbave (“Një ditë e ka edhe korbi”), apo një nga novelat më të jashtëzakonshme për mua, “Haxhiu i Frakullës” i Vath Koreshit, ku mbërritja në shtëpi, te rrënjët e në zanafillë, është fati i çdo rrugëtimi të gjatë kërkim të fatit e të sevdasë.
Arsyeja përse e shkrova këtë artikull në këtë kohë epidemish, frike, izolimi e klaustrofobie, është të dëshmuarit se jo vetëm qyteti, por edhe shtëpia mund të jetë një hapësirë lirie. Siç e shpjeguam më lart, duke rrugëtuar nëpër letërsi kohësh të ndryshme, shtëpia mund të bëhet agora filozofike, manastir për meditime e qoshkë krijimtarie, mejdan për luftën e pikëpamjeve të ndryshme midis brezave dhe një akt i rikthimit te vetja, larg zhurmës e kotësive, me gosti muzike dhe leximesh. Nietzsche-ja thotë se tërheqja në mal e Zarathustrës, te heshtja dhe vetmia, nuk është gjë tjetër përpos tentativë që zjarrin që qyteti ia ktheu në hi, ta kthejë sërish në zjarr e zbresë përsëri drejt tij, në qytet. Pra lëvduar qoftë heshtja dhe ndenja në shtëpi gjatë këtyre ditëve!
Imazhi: Wikimedia Commons
Ky artikull është botuar nën licensën CCA 4.0 (Creative Commons Attribution 4.0 International License).
