E shenjta, privatja dhe çshenjtërimi

/Alfred Bushi/

Ekziston një lidhje e ngushtë, e dëshmuar nga historia, mes kategorisë së të shenjtës, përvetësimit ose kapjes dhe atij të privatizimit. Bëhet fjalë për një lidhje që me gjasë i ka rrënjët te totemi dhe vazhdon deri te shenjtëria e pronës private. Kjo e fundit për shekuj me radhë ka pasur si argument ideologjik shenjtërinë e saj, pikërisht ashtu siç bënin priftërinjtë apo prijësit në epokat pararendëse kur e veçonin një hapësirë apo një entitet të caktuar nga hapësira profane në një hapësire të shënjuar si të shenjtë. Format e ndryshme të pushtetit, për të legjitimuar veten, e kanë bazuar argumentin e tyre ideologjik te shenjtëria, prejardhja ose lidhja herë e drejtpërdrejtë e herë tërthore me hyjnoren. Në këtë kuptim shenjtërimi ka shënjuar kalimin nga mbretëria e kaosit në kozmos, prodhim dhe rend.

Shenjtërimi në thelb është një proces apo një gjendje e jashtëzakonshme përmes së cilës kalohet nga papërcaktueshmëria e hapësirës profane në një hapësirë të veçuar, të shënjuar e të përcaktuar qartë, pra të shenjtë. E shenjtë është gjithçka e cila nëpërmjet aktit të shenjtërimit, pra këtij akti të jashtëzakonshëm, veçohet nga rendi normal i ekzistencës dhe kalon në rendin e të shenjtës. Në esenë “Ç’është një dispozitiv?” Agamben-i vëren:

“…sipas të drejtës romake, të shenjta dhe fetare ishin ato gjëra që i përkisnin në ndonjë mënyrë perëndive. Si të tilla – të përjashtuara nga përdorimi i lirë dhe tregtia mes njerëzve – nuk mund të shiteshin, as të liheshin peng, as të jepeshin në uzufrukt dhe as t’i nënshtroheshin servitutit. Sakrilegj ishte çdo akt që nuk respektonte apo që shkelte këtë papërdorshmëri të posaçme të këtyre objekteve, të cilat ruheshin ekskluzivisht për perënditë qiellore (atëherë quheshin vërtet “të shenjta”) ose të botës së të vdekurve (në këtë rast quheshin thjesht “fetare”). E nëse “të shenjtërosh” ishte termi që shënjonte daljen e gjërave nga sfera e ligjit njerëzor, “të çshenjtërosh” kishte kuptimin, nga ana tjetër, e rikthimit të gjërave në përdorimin e lirë të njerëzve. “E çshenjtëruar” – mund të shkruante kështu juristi i madh Trebacio – “është, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, ajo që dikur ishte e shenjtë ose fetare, por më pas i është rikthyer përdorimit dhe pronësisë njerëzore.”

Mirëpo, siç rezulton nga paragrafi i mësipërm, për të pasur realitet dhe për të qenë efikas, koncepti i të shenjtës e ka të domosdoshme të kundërtën e tij, pra çshenjtërimin. Ky i fundit është akti që mban në këmbë të parin. Një vend apo send i shenjtë përkufizohet pikësëpari nga e kundërta e tij, nga akti çshenjtërues, sakrilegji. E shenjta merr jetë sepse mbart si pjesë të pandashme ndalesën, paprekshmërinë absolute të saj. E shenjta është e rrezikshme nëse preket apo cenohet. Kësisoj për të kuptuar të shenjtën duhet kuptuar ndalesa, ajo që përbën sakrilegj. Ndalesa, e cila në thelb ka natyrë mallkuese ose ndëshkuese, bën të mundur që objekti i shenjtë të qëndrojë i veçuar nga e tëra. Ndalesa është tabuja që mbron totemin, sipas Freud-it, “e vendosur nga jashtë (nga ndonjë autoritet) dhe i drejtuar kundër dëshirave më të fuqishme të njerëzve”. Këto dëshira mund të jenë të shumëllojshme dhe janë dëshira që kryesisht synojnë cenimin e pushtetit të një autoriteti absolut. Sipas Freud-it, në shumë popuj tabuja ka marrë formën e legjislacionit dhe u shërben prijësve apo priftërinjve për sigurimin e privilegjeve dhe pronës së tyre. Për sa i përket tabusë së pushtetarëve, ai vijon duke theksuar se ata duhet t’i kesh frikë dhe në të njëjtën kohë t’i ruash pasi janë bartës të një force magjike dhe të rrezikshme, e cila me anë të prekjes përcillet te të tjerët duke i shkaktuar një vdekje të menjëhershme. Thënë shkurt, është vetë ekzistenca e mundësisë së çshenjtërimit që e ruan të shenjtën, tabunë për të cilën flet Freud-i. Kështu ka lindur nevoja, sipas tij, për t’i izoluar pushtetarët e shenjtë dhe të rrezikshëm nga të tjerët, për të ngritur rreth tyre një mur, prapa të cilit ata janë të paarritshëm nga të tjerët. Një akt ky që ka implikime të mëdha në jetën politike.

Shenjtërimi pra nuk ka kuptim nëse nuk shoqërohet nga ndalesa. Ndërsa kur flasim për disa lloje të caktuara shenjtërimesh, thonë Hubert-i dhe Mauss-i, flijimi (sakrifica) është po ashtu e domosdoshme. Sipas tyre, çdo sakrificë implikon një shenjtërim, por jo çdo shenjtërim implikon një sakrificë. Disa lloje shenjtërimi e kanë të domosdoshme sakrificën pasi në vetëm nëpërmjet saj gjëja e sakrifikuar kalon në hapësirën e shenjtë (lidh dy botë) dhe lan fajet e bëra nga një person ose bashkësi e caktuar. Në të njëjtën ese Agamaben-i e vijon mendimin e tij për sa i përket të shenjtës duke argumentuar:

“Dispozitivi që zbaton dhe rregullon veçimin është flijimi: nëpërmjet një sërë ritualesh të hollësishme që ndryshojnë nga një kulturë në tjetrën (të inventarizuara me shumë kujdes nga Hubert-i dhe Mauss-i), flijimi sanksionon në çdo rast kalimin e një gjësendi nga profanja në të shenjtën, nga sfera njerëzore në atë hyjnore.”

Nëse ndalesa, tabuja, ruan paprekshmërinë e të shenjtës, sakrifica nga ana e saj rregullon procesin e veçimit, pra vendos lidhjen mes botës tokësore dhe asaj të përtejme duke i pajtuar ato. Sakrificat nuk janë gjithnjë viktima, por janë edhe në formën e dhuratave, të cilat kanë natyrën e sakrificës. Për shembull dhuratat që lihen në tempull, mbahen në një hapësirë të paprekshme dhe i përkasin vetëm priftit, i cili është i vetmi (duke qenë se ka funksion ndërmjetësues) që mund t’i konsumojë ato. Kështu sakrifica merr kuptimin e diçkaje të veçuar, private, e cila i përket vetëm personit që, në rolin e ndërmjetësit mes tokësores dhe hyjnores, mund ta zotërojë dhe konsumojë.

Siç shihet shenjtërimi dhe e shenjta, me elementet e tyre të ndalesës dhe sakrificës, nuk janë kategori abstrakte. Ato kanë gjithmonë formë dhe përmbajtje konkrete. Kështu, të shenjta mund të jenë për shembull sendet, njerëzit, kafshët, bimët etj. E shenjta, nëpërmjet procesit të shenjtërues, sakrifikues, ndalues, është, siç e pamë, akt kapjeje, privatizimi. Meqenëse shenjtërimi i diçkaje është shenjim, një kalim nga papërcaktueshmëria në përcaktueshmëri, është e qartë që kemi të bëjmë me një zotërim, një privatizim të gjësë së shenjtëruar. Sipas C. Schmitt-it, për të dhënë disa shembuj, zaptimi, kapja e një territori, është një akt shenjtërues. Konkuistadorët me ngritjen e kryqit nuk bënë tjetër veçse privatizuan tokat amerikane, duke i dhënë kështu jetë akumulimi fillestar të kapitalit nga ana e kolonizatorëve evropianë. Edhe për M. Eliade-n zotërimi i një territori është një akt shenjtërimi, pra një veçim nga hapësira e përbashkëta. Vakëfet – të cilat sipas përfytyrimeve të besimtarëve janë vende të shenjta – janë thjesht hapësira private, prona të kishës, xhamisë ose teqesë. Dhe si pasojë e shenjtërisë së tyre këto hapësira janë tabu dhe askush nuk mund t’i prekë sepse përndryshe një forcë misterioze dhe e rrezikshme do ta ndëshkojë. Këdo që bën sakrilegj do ta shitojë zana dhe do të mbesë i paralizuar për tërë jetën.

Përpos hapësirës dhe sendeve, procesi i shenjtërimit përfshin edhe kategorinë e kohës. Sipas Le Goff-it, një prej tipareve karakteristike të mesjetës ishte copëzimi i kohës, shenjtërimi ose privatizimi i saj. Ky copëzim i kohës u bë i mundur përmes përdorimit të kambanave që thërrisnin lutjen, mesditën, etj. Përpos kohës së përjetshme, të shenjta bëhen gjithashtu edhe koha e lutjes dhe koha e zisë. Për Kishën nuk ekziston kohë dhe as hapësirë përpara shpërfaqjes së kohës së shenjtë, si në kuptimin e kohës së përjetshme ashtu edhe në kuptimin e kohës së shenjtë tokësore, asaj të lutjes e meditimit. Shenjtërimi i kohës e shndërron atë në kohë të përtëritshme dhe të përsëritshme, e kthen në një ritual që rregullon jetët e njerëzve.

Ajo që vihet re në këtë periudhë është tentativa për ta përjetësuar kohën e shenjtë me ritualet e saj dhe për ta përkufizuar kohën profane si kalimtare. Përkatësisht kemi kohën në botën e përtejme dhe kohën e punës. Dalëngadalë, me futjen e marrëdhënieve kapitaliste në punë, edhe koha e punës shenjtërohet, duke u privatizuar dhe duke u shndërruar në një moment të paprekshëm dhe të izoluar nga çdo ndërhyje e huaj nga jashtë. Hapësira dhe koha e punës shndërrohen në hapësira të shenjta të cilat u përkasin vetëm pronarit dhe administratorëve të tij, funksioni i të cilëve është si funksionin i prifti në tempull. Pronari, brenda fabrikës, është i vetmi që mund ta konsumojë, përvetësojë, produktin e punës, sakrificën e punëtorëve.

Ashtu si koha, njerëzit dhe sendet, edhe hapësira në fillesë ka qenë profane, pronësi e përbashkët. Shenjtërimi i hapësirës vjen me privatizimin saj, me kthimin e saj në hapësirë ekskluzive të një entiteti abstrakt ose konkret. Me kapitalizmin çdo hapësirë priret te shenjtërohet me privatizimi e saj. Kështu privatja lind së bashku me të shenjtën dhe e ka të domosdoshme ideologjikisht këtë të fundit. Pra ajo e ka domosdoshme argumentin e shenjtërisë dhe paprekshmërisë së saj. Cenimi i pronës është sakrilegj, i dënueshëm tashmë jo nga një entitet i përtejmë, nga ndonjë forcë misterioze, por nga ligji nga institucionet politike të cilat janë po aq të rrezikshme sa forcat e mbinatyrshme. Edhe në këtë rast hapësira e shenjtë është një pikë fikse në papërcaktueshmërinë e patrajtë të hapësirës profane, të përbashkët.

E tërë tradita liberale e ka përkufizuar pronën private si një të drejtë natyrore dhe të shenjtë të njeriut. Shenjtëria në këtë rast duhet kuptuar si shenjtëria e çdo lloj prone, por vetëm e pronës së madhe. Për Locke-un, pronën private dhe paprekshmërinë e  saj e sanksionon Perëndia që në Bibël. Toka, sipas tij, u është dhënë njerëzve nga Perëndia që ta punojnë atë dhe të jetojnë nga frytet e saj. Mirëpo jo të gjithë njerëzit kanë të drejta të barabarta mbi të. Ajo u përket vetëm njerëzve produktivë, atyre që arrijnë ta përmirësojnë procesin e punës dhe të nxjerrin maksimumin e prodhimit nga toka. Të tjerët duhet t’i nënshtrohen rendit të ri të prodhuesve eficientë, të cilët dinë ta shfrytëzojnë në mënyrë më mirë tokën, punën e me radhë. Argumenti i Locke-ut është justifikimi që klasa e pronarëve të mëdhenj kërkojnë për të justifikuar ideologjikisht kolonizimin e botës përtej Atlantikut. Argumenti i Locke-ut ishte po ashtu justifikim i atij procesit të madh akumulues të tokës, procesit të gardhimit, nëpërmjet të cilit u merrej toka fshatarëve për t’u akumuluar në duart e pak pronarëve të mëdhenj.

Ne sferën familjare shenjtëria e pronës private e shndërron babain në despot i cili ka të drejtën e jetës dhe vdekjes mbi pjesëtarët e familjes. Këta të fundit nuk janë tjetër veçse sakrifica që shërben për të mbajtur në këmbë shenjtërinë e kryefamiljarit. Çdo anëtar i familjes, përfshirë skllevërit, duhet të punojë për të sepse çdo gjë i përket atij. E njëjta logjikë vlen edhe për marrëdhënien mes pronarin dhe punëtorëve në vendin e punës. E shenjtë ishte edhe liria, por vetëm liria e të pasurve dhe të pushtetshmëve. Pjesa dërrmuese e shoqërisë ishte e skllavëruar dhe u nënshtrohej ligjeve të ashpra të shfrytëzimit kapitalist.

Pra duket sikur ka pasur dy lloje shenjtërish. Njëra që i përkiste të pasurve dhe të pushtetshmëve, të cilët ishin të shenjtë pa pasur nevojë për ndërmjetësimin e sakrificës, por vetëm duke përdorur mekanizmin e ndalesës. I tillë ka qenë shenjtërimi i mbretit, sipas Herbert-it dhe Mauss-it. Ndërsa pjesa tjetër ishte e shenjtë vetëm për sa kohë ishte e sakrifikueshme. Kjo ishte pjesa dërrmuese e shoqërisë, punëtorët, fshatarët, të varfrit, të sëmurët, njerëzit me probleme mendore, të pastrehët etj.

Çshenjtërimi

Ndalesa dhe flijimi nuk janë vetëm elementë që mbajnë në këmbë të shenjtën, por njëkohësisht edhe ato që nxisin çshenjtërimin, shfuqizimin e saj. Çshenjtërimi, siç e pamë më lart, është procesi i kthimit të gjërave në sferën njerëzore, kthimin e tyre në zotërim të njerëzve, pra në pronë të përbashkët. Në kapitalizëm privatizim i hapësirës, kohës, sendeve dhe sakrifica në emër të shenjtërisë së tyre bëhen në kurriz të njeriut ose shoqërisë. Përjashtimi dhe shfrytëzimi që sjell shenjtërimi i pronës dhe kohës e shtyjnë medoemos shoqërinë drejt çshenjtërimit ose kthimit të asaj që është veçuar në pronë të shoqërisë. Qëllimi i çshenjtërimit është kthimi i çdo gjëje të shenjtëruar, i hapësirës, kohës, natyrës, kafshëve, bimëve, në pronësi të përbashkët. Dhe kjo bëhet vetëm nëpërmjet sakrilegjit, nëpërmjet thyerjes së asaj ndalese, tabusë që e ka kthyer jetën njerëzore në një jetë të shenjtë, jetë që u është dhënë si sakrificë perëndive, prijësve dhe priftërinjve të kohëve tona ose, thënë ndryshe, pronarëve-perëndi që kanë në zotërim hapësirën dhe kohën.

Siç thotë Stendhal-i te “Manastiri i Parmës”, pushteti absolut ka këtë lehtësi që e shenjtëron çdo gjë në sytë e popullit, edhe një gjë qesharake, që nuk vihet re, do të thotë se nuk është qesharake. Është pikërisht si pasojë e funksionit drejtues të atij që ka pushtetin dhe aureolës së shenjtërisë së tij që prodhohet ky efekt dhe e bën kaq të lehtë këtë proces shenjtërues. I gjithë procesi çshenjtërues i drejtohet atij që ka pushtetin, atij që drejton dhe sundon. Th. Muntzer-i dhe fshatarët gjermanë këtë donin të bënin. Qëllimi i tyre ishte t’ia hiqnin perden, dukjen e shenjtërisë priftërinjve, princërve, fisnikërisë dhe pasurinë e tyre ta kthenin në të mirë të përbashkët. Ata që kanë pushtetin drejtojnë nëpërmjet kësaj perdeje të shenjtë e cila mbulon natyrën e tyre tokësore, dhe faktin që shenjtëria e tyre vjen si pasojë e shenjtërisë (kësaj  here sakrificës) së njerëzve që punojnë për ta. Çapek-u flet në një nga tregimet e tij për një figurë tjetër çshenjtëruese: Prometeun, i cili me sakrilegjin e tij ua mori zjarrin (teknikën, dijen) perëndive, të cilat e ruanin si pronë ekskluzive të tyren, dhe ua jep njerëzve, të varfërve, barinjve, skllevërve, pra e bëri pronë të të gjithëve. Ai akuzohet për blasfemi.

Por çshenjtërimi duhet të jetë tërësor, pra të përfshijë jo vetëm marrëdhëniet materiale, por çdo fushë të njohjes, pra të jetë dhe çshenjtërim ideologjik. Në të parën prej “Fletoreve të burgut” Gramsci flet për filozofinë e aktit si një filozofi çshenjtëruese, që e çliron njeriun nga prangat ideologjike të cilat nuk e lejojnë të kuptojë dhe të ndërgjegjësohet për kontradiktat e thella shoqërore. Sipas tij, kjo arrihet nëpërmjet metodës së “materializmit historik”, domethënë nëpërmjet veprimtarisë konkrete të njeriut (historisë), pra veprimtarisë që i aplikohet një lloj “materieje” të organizuar (forcat prodhuese materiale), “natyrës” së transformuar nga njeriu. Filozofia e aktit (praxis), jo e “aktit të pastër”, por pikërisht e aktit të “papastër”, domethënë atij real në kuptimin çshenjtërues të fjalës, mund ta emancipojë njeriun dhe shoqërinë. Ky lloj emancipimi duhet të jetë shumëpërmasor. Ai duhet të shkojë përtej kontradiktave ndërmjet forcave prodhuese dhe marrëdhënieve prodhuese, dhe të çshenjtërojë, ndërgjegjësojë, edhe për sa i përket formave të tjera të dijes.

Imazhi: William-Adolphe Bouguereau, “Dantja dhe Virgjili”

Ky artikull është botuar nën licensën CC BY-SA 4.0.