/Ervin Shehu/
A ekzistojnë komunitete emigrantësh në Greqi? A ka vallë komunitet shqiptar në Greqi? Ç’mendime na shoqërojnë kur përdorim konceptin komunitet? Kohët e fundit, më shumë se kurrë, koncepti komunitet ka marrë dimensione të tilla sa përdoret gjerësisht nga shoqëria civile, inciativa të lëvizjeve sociale, partitë politike, masmedia, madje edhe nga vetë emigrantët. Sidomos në kuadrin e diskursit politik vihet re një rikthim i vrullshëm në përdorimin e konceptit komunitet. Rikthimi i konceptit komunitet, ashtu si edhe i nocionit shoqëria civile apo i organizatave joqeveritare (OJQ) janë të lidhur ngushtë me zmbrapsjen apo palëzimin e shtetit social dhe në të njëtën kohë me përforcimin dhe sundimin e neoliberalizmit. Ky rikthim, për më tepër, shoqërohet me formimin e perceptimit rreth përgjegjësisë sociale, gjë që e bën shtetin të pacenueshëm: nga kjo pikëpamje, komuniteti duhet të jetë ai entitet social që ka për detyrë të përballojë problemet sociale që përjetojnë emigrantët/et. Është e qartë se një përqasim i tillë ndikon negativisht në formimin dhe konsolidimin e lëvizjes migrante, duke e devijuar atë nga një gjendje politike kërkuese me ushtrimin e presionit ndaj shtetit, në një gjëndje bashkëmenaxhimi.
Koncepti komunitet nënkupton, duke e parë në komunikimin e përditshëm, gjithësinë e personave të një grupi etnik që jeton në territorin grek. Domethënë një pakistanez apo shqiptar, që jeton dhe punon në Kretë, duket se i përket atij komuniteti të cilit i përkasin të gjithë pakistanezët apo shqiptarët që jetojnë në zonat e tjera të Greqisë. Pyetja që shtrohet është: cilët janë faktorët që i lidhin me njëri-tjetrin? Bëhet fjalë për prejardhje të përbashkët, fe të përbashkët, vlera kulturore dhe zakone të përbashkëta? Apo ajo që duhet theksuar si i vetmi element unifikues është fakti se e konceptojnë dhe e njohin veten si pakistanezë apo shqiptarë, anëtarë të një komuniteti etnik? Mos vallë integrimi i tyre në këtë komunitet politik imagjinar, duke iu referuar Benedict Richard O’Gorman Anderson në “Imagined Communities”, është i vetmi fill që i lidh me të dhe me njëri-tjetrin?
Kërkimi i përgjigjeve të këtyre pyetjeve na fton të kalojmë në shqytimin e një pamjeje më gjithpërfshirëse të emigracionit. Sidoqoftë, formulimi i tyre lidhet me një problematikë konkrete, nëse ekziston apo jo një lëvizje emigrante në Greqi, dhe e shtron çështjen nga pikëpamja e organizimit strukturor dhe e karakteristikave të saj. Në lidhje me problematikën që shtrohet, protesta që u organizua nga shoqatat shqiptare më 19 Shkurt në sheshin Omonia dhe mandej demonstrimi për në Parlament, u bënë një faktor nxitës për diskutim publik. Ky ballafaqim nxori në pah një sërë nevojash për të reflektuar mbi patogjenët latentë në jetën politike si të emigracionit shqiptar në Greqi, si dhe në përgjithësi të emigracionit në lidhje me konceptin komunitet.
Fillimisht sqarojmë se, pavarësisht mendimeve të ndryshme se si mund të pëcaktohet nocioni komunitet, duket se studiuesit pajtohen me disa parametra me emërues të përbashkët: bashkëjetesa me kushte dhe ndërveprimi që e karakterizon sjellin për pasojë lidhje të përbashkëta duke u bazuar në një zonë të caktuar gjeografike. Këto faktorë gjenden në ndikim të ndërsjelltë me njëri-tjetrin. Pavarësisht se Robert Redfield-i këtu e 60 vjet më parë vendosi bazat e përcaktimit të komunitetit (kryesisht të bashkësive “primitive”), duket se përcaktimi i dhënë prej tij i reziston kohës. Ai e percepton si një entitet të vogël të një shkalle shoqërore, me homogjenitet të aktiviteteve dhe ideosinkrasisë së anëtarëve, të cilët zotërojnë një vetëdije të caktuar ndryshueshmërie nga komunitetet e tjera, si dhe vetëmjaftueshmëri për një gamë të gjerë nevojash. Sidoqoftë, zhvillimi i qyteteve dhe kryeqyteteve bëri që shumë komunitete, kulturore dhe gjuhësore të ndërveprojnë me njëra-tjetrën, gjë që ndikoi në afërsinë midis komuniteteve dhe në adoptimin e mënyrave të shumëllojshme të jetesës. Vetëdija e komunitetit dhe ndërgjegjësimi për të varen nga vetëdija e kufijve dhe vijave të demarkacionit. Komuniteti duket se është një bashkësi e segmentuar njerëzish që ruan diversitetin, shpreh vlera të përbashkëta, përfaqëson mjedisin shoqëror në të cilin njërëzit mendojnë se i përkasin më tepër, sipas Anthony Cohen-it. Prandaj, kur u referohemi emigrantëve që jetojnë në strukturat urbanistike apo edhe në provinca, na mungojnë shumë fakte dhe elementë për të shprehur me bindje të plotë se kemi të bëjmë me komunitete. Për më tepër, përparimi kapitalist dhe themelimi i një jete të dominuar nga ndarja e punës nxisin zbutjen dhe gradualisht degjenerimin e kufijve të komuniteteve tradicionale.
Në lidhje me emigracionin shqiptar, ia vlen të theksojmë disa veçori të cilat dallohen pak a shumë edhe tek emigrantët e vendeve të tjera që jetojnë në Greqi. Këto veçori na shtyjnë të formojmë mendimin se nuk kemi të bëjmë me komunitet shqiptar, por me emigrantë shqiptarë në Greqi. Shqiptarët, që në hapat e para të emigracionit, u përhapën në të gjithë territorin grek si individë apo grupe të vogla dhe më pas, gjatë procesit të stabilizimit, u mbështetën në rrjetet e tyre personale, shoqërore, miqësore e farefisnore. Një element vendimtar ishte gjithashtu mungesa e faktorit fetar – ai mbeti të paktën i padukshëm dhe jodallues. Në raste të tjera, një ndjenjë e zhvilluar fetare ndoshta do të rriste ndjenjën e përkatësisë në një komunitet dhe mundësinë e ruajtjes së identitetit kolektiv.
Shqiptarët, të shumtë dhe të përhapur në të gjithë territorin grek, “nuk arritën” të formonin një komunitet politik unik me një përfaqësim bazë ose, më saktë, e shmangën një përpjekje të tillë sepse ajo do t’i kthente në gjendjen e mëparshme të jetës, pra në atë përpara “rënies së socializmit” në Shqipëri, aty ku subjekti iu nënshtrua ideologjisë së atëhershme partiake, domethënë subjektit Qendror – në termin altyserian. Kështu ata kërkuan të shkëputeshin nga logjika e homogjenitetit të subjektit kolektiv, përfaqësuesit kolektiv të të gjithë shqiptarëve në Greqi.
Në fakt, u bënë vetëm dy përpjekje për të formuar një përfaqësi të tillë me pjesëmarrjen e shumë grupeve dhe shoqatave, por pa rezultat: secili prej tyre donte të ruante autonominë e tij, zërin e tij të pavarur dhe debatet bëheshin më intensive sa herë që shtrohej çështja e zgjedhjes së lidershipit. Megjithatë, në shumë raste të gjitha këto entitete kanë koordinuar veprimet dhe aktivitetet për çështje specifike. Në përmbledhje, ne mund të vërejmë se ata i dhanë përparësi grumbullimeve të vogla ndërlokale në mënyrë që të shpreheshin dhe të organizoheshin kolektivisht në mikroshkallë. Në lidhje me rezistencën dhe mobilizimet kolektive, vlen të theksohet se emigracioni shqiptar shfaqi qysh herët një veçori themelore: zërat këmbëngulës dhe kërkues u shprehen nga rinia e cila përqafonte botëkuptimin klasor dhe vlerat humaniste, përvetësonte praktika dhe veprimtari të karakterit kolektiv dhe përballej fuqimisht me politikat shtetërore, problemet që lindnin në procesin e legalizimit, brutalitetin policor, racizmin social dhe institucional. Është periudha kur në Greqi lulëzojnë paragjykimet sociale, racizmi i shumëfishtë dhe i kamufluar ndaj shqiptarëve dhe për këtë bëhet e nevojshme që të dalin në plan të parë forcat politike që synojnë të luftojnë në këtë drejtim. Ishin po këta të rinj, djem e vajza, që ngritën peshën e pogromit të vitit 2004 me rastin e ndeshjes së futbollit Shqipëri-Greqi, vunë në dukje dhe shprehën indinjatën për vrasjen e Gramoz Palushit në Zakintho, nxitën mobilizimin kundër vrasjeve të emigrantëve dhe dhunës policore e neonaziste.
Pati, natyrisht, përpjekje organizative edhe nga një pjesë e emigracionit shqiptar, që anonte më shumë në elementin kulturor dhe që i jepnin përparësi ruajtjes së identitetit kombëtar, promovimit të vlerave të tij. Megjithatë, herë pas here dhe në varësi të rrethanave, kjo pjesë organizative shtronte çështje sociale, ato të legalizimit, të të drejtave sociale dhe ato në punë. Në rastin më të mirë u krijuan shumë shoqata emigrantësh që, po të nisemi nga karakteristikat përbërëse strukturore, vihet re një fizionomi më shumë kulturore sesa socio-politike. Me fjalë të tjera, entitetet organizuese që u shfaqën – kryesisht në Athinë – në krahasim me organizimin e të rinjve që sipërpërmendëm, bazoheshin në elementin “lokal”. Ajo që i mungonte kësaj pjese organizative, në ndryshim nga rinia, ishte kultura politike e protestës në rrugë, e mobilizimeve masive dhe mënyra e organizimit të tyre. Këto janë pra modele të rrepta hierarkike organizimi në ndryshim nga rinia, e cila funksiononte, promovonte dhe vepronte më shumë sipas parimeve të demokracisë së drejtpërdrejtë dhe horizontalitetit. Sidoqoftë, në shumë raste, kur rrethanat e veçanta e kërkonin, këto dy entitete bashkëpunuan me njëri-tjetrin: në vrasjen e S. Shelnikut në dhjetor 2001, ku pati një pjesëmarrje masive dhe në vitin 2003 me sindikatat e ndërtuesve shqiptarë për procesin e legalizimit, ku demostruan mijëra emigrantë/e.
Megjithatë, kur i referohemi entitetit të dytë, nuk duhet anashkaluar fakti se brenda saj bien në sy “faktorë” dhe “lidershipe profesioniste” të cilët synojnë njëfarë komunikimi me institucionet shtetërore greke dhe trupat diplomatikë shqiptarë, si edhe në debatin përkatës publik kërkojnë të menaxhojnë çështjet e emigrantëve në një mënyrë të tillë që i konsolidon ata si “ndërmjetës” në emër të emigrantëve. Në të vërtetë, një ndërmjetësi e tillë, që vihet re jo vetëm në emigracionin shqiptar por edhe tek shoqatat e tjera të emigrantëve të vendeve të ndryshme, ka kryesisht karakter individualist dhe nxitje personale, ndikon në ngritjen e një karriere dhe shpesh promovon persona, të cilët në emër të shoqatës, kolektivit apo më keq akoma, të komunitetit, mbështesin promovimin e tyre personal, dukshmërinë dhe privilegjet.
Sot shumë shoqata flasin në emër të komunitetit, pra në emër të të gjithë emigrantëve shqiptarë. Komuniteti si një konstrukt abstrakt, si një ide absolute, si një Subjekt kolektiv aktivizon dhe mishëron kërkimin e pushtetit dhe vendosjen e “kreut” të komunitetit, “kryetarit të fisit”. Pra persona të caktuar pretendojnë “hegjemoninë” e një entiteti materialisht inekzistent, një entiteti imagjinar. Përdorimi i nocionit komunitet nga disa persona – sigurisht jo vetëm shqiptarë – është i qëllimshëm dhe nuk bëhet nga padituria dhe naiviteti: vetë nocioni përdoret tinëzisht në mënyrë që emigrantët shqiptarërë të besojnë se janë pjesëtarë të një komuniteti që përfaqësohet dhe në të njëjtën kohë krijon shpresa që “liderët” të përfitojnë një rol ndërmjetësues (brokers). Lindin shpresa për soditësit e pushtetit, të atyre enklavave që nxitojnë të vetvendosen rreth “kreut” të komunitetit. Por problemi qëndron në faktin se ata nuk e kanë kuptuar ende se përfaqësojnë vetëm veten e tyre apo edhe atë grupim të vogël njerëzish që i rrethon, pra ata të cilët ua kanë dhënë këtë të drejtë. Pikërisht këtë dimension ata nuk arrijnë ta kuptojnë, ose më saktë nuk duan ta kuptojnë, duke u shfaqur si “baballarët e emigracionit”.
Gjërat bëhen më të ndërlikuara kur një kryetar i zgjedhur shoqatash, të shkallës së parë, dytë apo të tretë, kërkon të paraqitet si përfaqësues i komunitetit në kuptimin që ai/ajo përfaqëson të gjithë emigrantët shqiptarë në Greqi. Duke e parë veten përmes imazhit që ata ndërtojnë vetë, ekziston gjithmonë rreziku që të bien në grackën e megalomanisë, të kalojnë në narcizëm ekstrem dhe të promovojnë ambiciet e tyre personale. Gjithashtu ekziston rreziku i një donkishotizmi të veçantë, ku maskuliniteti i liderit (kalorësit) territorializohet dukshëm në gjuhën e trupit. Në këtë mënyrë arrijnë në përfundimin të shohin me përbuzje e përçmim, dhe sigurisht, si një minim personal ose pengesë në suksesin e komunitetit çdo veprimtari organizuese që ndodh jashtë sferës së tyre të ndikimit. Sipas gjykimit të tyre, ata që veprojnë jashtë ombrellës së tyre thjesht nuk e kuptojnë konceptin e komunitetit dhe çështjet e emigracionit në përgjithësi.
Historia e jetës politike të emigracionit shqiptar në Greqi – ndoshta edhe e grupeve të tjera të emigracionit – mbart gjurmët e personave të tillë, të ardhur nga një Shqipëri ku sistemi politik ka promovuar gjithmonë marrëdhënie hierarkike, të patronazhit dhe klientelizmit. Në fund të fundit, në ditët e sotme, më shumë se çdo periudhë tjetër, këto karakteristika janë pasqyruar në fytyrat e liderëve zyrtarë politikë të Shqipërisë: ata e konsiderojnë vendin çifligun e tyre dhe përpiqen të eliminojnë çdo fjalë demokratike që u reziston projekteve të tyre. Prandaj, në prizmin e praktikave të adoptuara nga shoqatat dhe organizatat, emigracioni shqiptar në aspektin organizativ duket se është një mikrografi e hapësirës publike politike dhe një pasqyrim i metodave të adoptuara nga partitë zyrtare shqiptare. Sidomos në këto tridhjetë vitet e fundit Shqipëria është mbushur me politikanë sharlatanë, por kundrejt këtij ambienti politik dhe kundër sistemit të korruptuar politik në tërësi, lindin zëra të forcave përparimtare, grupimeve feministe dhe organizata politike që duke sjellë në arenën politike një frymë ripërtëritjeje kërkojnë me këmbëngulje pjesëmarrjen e tyre në jetën publike politike në mënyrë që veprimtaria e tyre jo vetëm të mos të mbetet e padukshme, por të arrijë të synojë ndryshime radikale.
Në emigracionin shqiptar në Greqi gjithmonë janë dëgjuar dhe po ripërtërihen vazhdimisht zërat e brezit të dytë, dhe ky faktor bie ndesh dhe thyen logjikën e “baballarëve të emigracionit”, modelin hierarkik, lidershipin, format zyrtare dhe jozyrtare të pushtetit: adopton dhe mishëron një kulturë politike që po fiton vazhdimisht terren, një kulturë që hedh poshtë monopolin e pushtetit nga ana e pakicës, duke i dhënë përparësi pjesëmarrjes së gjërë të subjekteve dhe duke promovuar forma të strukturës dhe veprimtarisë politike të bazuar në vlera të reja të formimit dhe veprimtarisë politike. Demokracia e drejtpërdrejtë, horizontaliteti, parimi antihierakik dhe vetadministrimi nuk përbëjnë vlera në vetvete të kufizuara në kuadrin teorik: ato sigurojnë jo vetëm funksionimin më të mirë, por edhe pjesëmarrjen dhe masivitetin më të madh brenda kolektivave – dhe të gjitha ato nxjerrin në pah efektivitetin në kërkesat sociale e politike. Mungesa e këtij masiviteti, për pasojë, krijon përfaqësues dhe ndërmjetës në emër të lëvizjes sociale.
Brenda këtij ambienti po zhvillohet edhe “lëvizja” e emigrantëve shqiptarë në Greqi. Demonstrata e 19 shkurtit ngriti kërkesat kryesore sociale për emigracionin në tërësi:
● Dhënia automatikisht e shtetësisë për çdo fëmijë të brezit të dytë.
● Thjeshtimi i procesit dhe heqja e testeve dhe kritereve të të ardhurave financiare për marrjen e shtetësisë nga emigrantët e brezit të parë.
● Përshpejtimi i procedurave të dhënies së lejeve të qëndrimit.
● Ndryshim i legjislacionit racist për pensionet e emigrantëve/ve, duke përfshirë vitet e punës së tyre të zezë në Greqi dhe njohjen e viteve të punës në vendin e origjinës.
Siç pritej, në lidhje me demostratën e 19 shkurtit, u krijua bujë në konturet e ekstremit të djathtë të shoqërisë greke, e cila nëpërmjet rrjeteve sociale në faqet e internetit manifestoi një frymë raciste e ksenofobike. Në të njëjtën kohë u vu re pakënaqësia e disa emigrantëve shqiptarë, të organizuar në shoqata e grupe të ndryshme, të cilët u diferencuan nga kërkesat që shtroi demostrata, duke nxjerrë si pretekst se momenti kohor i zgjedhur nuk ishte i përshtatshëm pasi zgjedhjet parlamentare greke do të vijonin së shpejti. Në këtë mënyrë shfaqën një cekëti dhe mosnuhatje politike, pasi pikërisht periudha parazgjedhore është ajo që duhet të shtrohen kërkesat sociale në mënyrë që të përblidhen në agjendën e partive politike, të paktën atyre më përparimtare. Në këtë klimë të krijuar, mediat ekstremiste të së djathës greke filluan të flasin për njëfarë “hakmarrjeje shqiptare” mes grupeve dhe shoqatave shqiptare. Pse gjithë ky shqetësim nga një protestë e mbështetur nga jo më shumë se 300 njerëz të dalë në rrugë? Çfarë tregoi dhe nxori në dukje kjo protestë krahasuar me protestat e tjera të zhvilluara gjatë tridhjetë viteve të emigracionit shqiptar në Greqi?
Sigurisht nuk ishte hera e parë që kishim protestuar publikisht duke kërkuar të drejtat tona. Për të shumtën herë – këtë tregon historia e rezistencës – dy entitete sociale me forma të ndryshme organizimi u gjendën së bashku në protestë (me një pjesë të vogël të së majtës solidare): njëra e kornizuar kryesisht nga të rinjtë dhe brezi i dytë, tjetra e një kuadri më tradicional (shoqatës); e para si model johierarkik, tjetra e një skeme hierarkike; ajo që investon në një përqasje klasore dhe tjetra në një orientim “patriotik”; të dyja nën një kuadër të përbashkët të pranueshëm kërkesash politike.
Shoqatat, kulturore dhe “tradicionale” kanë mbartur gjithmonë ndjenja për atdheun e tyre të humbur në kushtet e emigracionit që ata si brezi i parë i përjetojnë fort. Ata marshojnë në ambivalencë indentitetesh, atë kombëtar dhe klasor (shqiptarë dhe punëtorë). Shumë herë, pikërisht për shkak të eksperiencave që përjetojnë në emigracion, sidomos në Greqi, ato e konsiderojnë identitetin e tyre kombëtar si identitet të shtypur, të shfrytëzuar, që i ushtrohet vazhdimisht represion dhe kjo i bën që në bazë të këtij identiteti të protestojnë, ta deklarojnë hapur në siglën apo në vulën e shoqatës, shkabën dykrenare, dhe kjo duhet të respektohet. Megjithatë, një nga çështjet kryesore të ngritura lidhet me mbarëvajtjen dhe bashkëpunimin e këtyre dy botëve “të ndryshme” në nivel të mobilizimeve dhe protestave, nisur nga kulturat e ndryshme politike që ato mbartin.
A është e mundur një mbarëvajtje dhe bashkëpunim i tillë dhe a mund të bien në konsensus për një kuadër të përbashkët veprimesh dhe kërkesash politike? A ekziston një vullnet dhe sinqeritet për të krijuar një urë komunikimi midis këtyre dy përqasjeve? Sigurisht që po! Vetëm nëse çlirohemi nga barra e konceptit të komunitetit dhe e perceptojmë emigracionin shqiptar si emigracion në shoqëri dhe jo si komunitet, atëherë ngelet shumë pak vend për keqkuptime, mosmarrëveshje dhe konflikte politike. Polemikat që shpërthyen me rastin e protestës së 19 shkurtit nxjerrin në pah thellësinë e konceptit të komunitetit dhe keqkuptimet që lindin rreth analizës së këtij nocioni.
Kur emigracioni përcaktohet si një komunitet, dhe në të vërtetë pa një përmbajtje politike emancipuese, domosdoshmërisht aktivizohen mjete që çojnë në konflikte të brendshme se kush do të jetë ai entitet social (shoqatë apo organizatë) që do të gëzojë prioritet e të organizojë protesta e tubime, të flasë në emër të komunitetit dhe të vendosë se çfarë lloj aleancash janë të lejueshme e cilat jo. Por kur emigracionin e shohim si një entitet apo grup shoqëror me dallime socio-politike e klasore brenda tij, atëherë hapet rruga për një koordinim të mundshëm midis forcave politike.
Si autor i këtij artikulli, mbetem mbështetës i fortë i pikëpamjes se proceset e koordinimit dhe bashkëpunimit në çdo aspekt organizativ nuk promovojnë thjesht kërkesa të përbashkëta politike e sociale ndaj qendrave pushtetore, por kontribuojnë në diçka shumë më të rëndësishme: ato na mundësojnë të përballemi me logjika paternaliste, klientelizmin dhe patriarkalizmin në drejtim të emancipimit total shoqëror.
*Autori është kandidat për doktor shkencash në Universitetin e Egjeut, dega Antropologji Sociale dhe Historike, si dhe aktivist.
Imazhi: Bruno Catalano
