/Vivek Chibber/
Si mund ta kuptojmë faktin që punëtorët e pranojnë vendin e tyre në strukturën e kapitalizmit, nëse mendojmë se ata janë të vetëdijshëm për dëmin që pësojnë? Në një sërë ndërhyrjesh të rëndësishme, Adam Przeworski ndërton një teori që bazohet në një lexim të Gramsci-t thellësisht të ndryshëm nga ai i kulturalistëve. Ai bie dakord me premisën se stabilizimi i kapitalizmit bazohet në mënyrë substanciale në aftësinë e klasës sunduese për të marrë pëlqimin aktiv të grupeve të nënrenditura. Sidoqoftë ai e hedh poshtë idenë se kjo mund të bazohet vetëm, ose kryesisht, tek ideologjia. Madje mohon me vendosmëri nocionin se Gramsci ka pasur një ide të tillë. Sipas tij, leximet kulturaliste “e zhvlerësojnë intelektualisht dhe e keqdrejtojnë politikisht mendimin e Gramsci-t” përderisa i trajtojnë punëtorët si leshko. Gjithashtu këto lexime “nuk mbështeten në tekstet e Gramsci-it”. Przeworski argumenton se, për teoricienin italian, pëlqimi artikulohej përmes një ideologjie, por nuk bazohej kurrsesi në të. Themelet e tij gjendeshin kudo e kurdoherë tek ekonomia.
Mbi bazën e këtij leximi alternativ, Przeworski përfton një shpjegim më materialist të pëlqimit. Punëtorët e pranojmë shfrytëzimin kur, dhe në rast se, kanë mundësi të nxjerrin përfitime prej tij. Thelbi i çështjes gjendet në pasiguritë e marrëdhënieve të punës me mëditje. Punëtorët… kërkojnë punë me mëditje për të reduktuar pasigurinë materiale të krijuar nga pozicioni i tyre klasor. Po për ironi, me të gjetur punë, kjo pasiguri nuk zhduket, por vetëm sa institucionalizohet. Për shkak të kontrollit të punëdhënësit mbi mjetet e prodhimit, të gjithë elementët e të ardhurave, ritmi i punës, kohëzgjatja e punësimit etj. janë në duart e tij dhe varen nga përparësitë e tij. Kësisoj, elementët e ndryshëm të mirëqenies së punëtorëve mbeten në mënyrë substanciale jashtë kontrollit të tyre dhe i nënshtrohen një autoriteti arbitrar, duke sjellë pasiguri të forta për të ardhmen.
Przeworski është i mendimit se kapitalistët janë të aftë të marrin pëlqim aktiv nga forca punëtore kur bien dakord të reduktojnë larminë e pasigurive në marrëdhënien e punës. Ata parashtrojnë një rregullim të tillë: në këmbim të një niveli të caktuar përpjekjeje dhe bashkëpunimi në punë, ata do të ofrojnë një pjesë të caktuar të fitimeve të tyre për të rritur në mënyrë të qëndrueshme të ardhurat e punëtorëve. Sipas argumentit të Przeworski-t, theksi vihet mbi pagat – punëtorët japin pëlqimin kur përpjekja e tyre në punë do të përkthehet në kohë me nivele në rritje page. Po kjo mund të ngrihet edhe në një parim më të përgjithshëm: punëtorët japin pëlqimin kur kanë mundësi t’i shtyjnë kapitalistët të përdorin një pjesë të fitimeve për të siguruar përfitime të ardhshme për ta – në një ndërthurje të të ardhurave, kushteve të punës, sigurisë së punës etj. Kësisoj punëtorët bien dakord të bashkëpunojnë, me kushtin që termat e këmbimit do të zgjerohen në mënyrë që të reduktohet natyra e pushtetit të punëdhënësit mbi ta.
Kjo teori mbi pëlqimin e zhvendos funksionin e ideologjisë drejt koordinimit të interesave materialë. Przeworski nuk ka qenë i vetmi studiues që ka hedhur poshtë interpretimin kulturalist të Gramsci-t… Po ndërhyrjet e tij janë domethënëse për faktin se ai nuk ndalet në analizën tekstuale. Ai përfton një teori që përputhet me “Gramsci-n materialist”, por mjaft më të detajuar. Avantazhi i tij qëndron në faktin se nuk i sheh punëtorët sikur vuajnë nga një kolaps konjitiv i vazhdueshëm. Ata japin pëlqim aktiv sepse, në kushtet e këmbimit politik me kapitalistët, janë në gjendje të sigurojnë një rritje të vazhdueshme të mirëqenies së tyre ekonomike. Ata nuk janë objekte pasive të shfrytëzimit, por, së paku pjesërisht, mund ta bëjnë sistemin të punojë për të mirën e tyre. Diçka e tillë e bën marrëdhënien e punës t’i afrohet lojës me shumë pozitive, duke i siguruar kësisoj hegjemonisë së klasës sunduese një bazë të qëndrueshme materiale.
Problemi me argumentin e Przeworski-t qëndron në faktin se, edhe nëse e pranojmë, nuk mund të përftohet një teori e pëlqimit që shtrihet në kohën dhe hapësirën e kapitalizmit. Kjo ndodh për faktin se kjo linjë argumentimi kërkon një shkallë të konsiderueshme veprimi të organizuar e të koordinuar të klasës punëtore. Po ashtu presupozon ekzistencën e organizatave ndërmjetëse si sindikatat, të cilat shërbejnë edhe për të organizuar klasën, edhe për të negociuar kushtet e punësimit me kapitalistët. Ndonëse kjo teori shpjegon stabilitetin hegjemonik në disa vende dhe periudha të historisë së kapitalizmit, ajo lë pas dore pjesën më të madhe të përvojës së kapitalizmit. Për pjesën më të madhe të historisë së saj të hershme në Evropën perëndimore, klasa punëtore nuk ka qenë e organizuar në sindikata, kurse në Jugun global nuk ka qenë ndonjëherë kësisoj. Sot, edhe në vendet e përparuara, shtrirja e organizimit klasor është sërish tejet asimetrike, duke i dobësuar parakushtet institucionale të modelit të Przeworski-t. Për rrjedhojë, ndonëse është e vërtetë se këmbimi politik i koordinuar midis punës dhe kapitalit mund të përftojë një rend konsensual, në rastin më të mirë kjo është një ndodhi e veçantë dhe e kufizuar e hegjemonisë. Rasti më i përgjithshëm duhet të jetë ai në të cilin punëtorët e japin pëlqimin pa ndihmën e organizatave ndërmjetëse.
Në fakt kjo është teoria që përfton Gramsci në “Fletoret e burgut”. Przeworski hamendëson një klasë punëtore të organizuar, por jo Gramsci, çka i dallon dy teoritë në përshkrimin e bazës materiale të pëlqimit. Sipas rrëfimit të Przeworski-t, pëlqimi është i arritshëm kur punëtorët mund t’u imponojnë kapitalistëve një këmbim politik nëpërmjet organizatave të tyre klasore; sidoqoftë… për Gramsci-n, kapitalistët e marrin pëlqimin kur i tërheqin klasat e nënrenditura nga ana e tyre, edhe nëse këto të fundit janë të çorganizuara, nëpërmjet drejtimit të forcave produktive shoqërore. Gramsci e parashtron shumë qartë këtë teori bazike në esenë “Intelektualët”, ndonëse e konfirmon herë pas here përgjatë gjithë dorëshkrimit.
Shpjegimi i Gramsci-t na lë të kuptojmë se klasa sunduese mund të sigurojë “udhëheqjen politike, morale e intelektuale” të klasave të nënrenditura… Po kjo udhëheqje nuk bazohet në ideologji apo ligjërim. Gramsci e thekson argumentin se “ndonëse hegjemonia është etiko-politike, ajo duhet të jetë gjithashtu ekonomike, duhet të bazohet medoemos mbi funksionin vendimtar që ushtrohet nga grupi udhëheqës në bërthamën vendimtare të aktivitetit ekonomik”. Përgjatë sigurimit të pëlqimit të masave, Gramsci e përshkruan funksionin e intelektualëve si “organizativ dhe ndërlidhës” – ata janë ndërmjetësit midis klasës sunduese në lindje dhe masave. Ata nuk “formojnë interesat dhe nevojat” e grupeve të nënrenditura…, por i koordinojnë këta interesa me ato të klasës sunduese. Për pasojë hegjemonia bazohet mbi…
“pëlqimin ‘spontan’ që masat e gjera të popullsisë i japin drejtimit të përgjithshëm që i imponohet jetës shoqërore nga grupi sundues; ky pëlqim shkaktohet ‘historikisht’ nga prestigji (dhe për pasojë vetëbesimi) që gëzon grupi sundues për shkak të pozicionit dhe funksionit të tij në botën e prodhimit.”
Vini re që ka një impuls të fuqishëm drejt pëlqimit jo për shkak të ndonjë negociate të institucionalizuar, por për shkak të prestigjit që gëzon klasa sunduese; ky prestigj nuk është konstrukt kulturor, por produkt i kontrollit të saj mbi limfën ekonomike të shoqërisë.
Kontrolli mbi forcat e prodhimit i mundëson klasës sunduese të kapë lartësitë politike. Për shkak se ka mundësi të përftojë një normë të lartë rritjeje ekonomike, ajo mund të sigurojë edhe përmirësime të qëndrueshme të mirëqenies së aleatëve të saj. Për më tepër, ajo mund të ofrojë përfitime materiale pa u dashur të sakrifikojë interesat e veta ekonomike, pasi dinamizmi i saj ekonomik e shndërron lojën me shumë zero midis saj dhe klasave punonjëse në lojë me shumë pozitive. Zgjerimi i vazhdueshëm i tortës ekonomike mundëson përmirësimet ekonomike të qëndrueshme të klasave punonjëse, duke siguruar njëkohësisht një tepricë gjithnjë e më në rritje për shfrytëzuesit e tyre. Perspektiva reale për përfitime – përvoja aktuale e përhapjes së tyre – përfton “’pëlqimin’ spontan të masave” ndaj rendit të ri. Ky është mekanizmi me anë të të cilit klasa sunduese siguron hegjemoninë për shkak se tani, përmes premtimit të përfitimeve reale,…
“grupi sundues koordinohet konkretisht me interesat e përgjithshëm të grupeve të nënrenditura dhe jeta e shteti shihet si një proces i vazhdueshëm i formimit dhe tejkalimit të ekuilibrit të paqëndrueshëm… midis interesave të grupit themelor dhe grupeve të nënrenditura – ekuilibër në të cilin interesat e grupit sundues mbizotërojnë, por vetëm deri në njëfarë pike, domethënë pa marrë trajtën e interesave të ngushta ekonomike korporative.”
Çelësi i marrjes së pëlqimit të masave qëndron në zotësinë e klasës sunduese për të koordinuar interesat e veta me ato të klasave punonjëse, çka është e mundur për shkak të dinamizmit ekonomik që krijon një ekonomi në zgjerim të vazhdueshëm, në të cilën përfitimet ekonomike mund të shtrihen tejendanë klasave. Për shkak se është aktorja që shpërndan të mirat drejt klasave të tjera, klasa sunduese ka mundësi të sigurohet që interesat e veta “të bëhen edhe interesa të grupeve të tjera të nënrenditura”.
Të dyja versionet e argumentit – i Gramscit dhe Przeworski-t – e vendosin hegjemoninë e klasës sunduese te funksioni i saj ekonomik. Dallimi mes tyre është se për të parin, hegjemonia rrjedh prej këmbimit politik midis punës dhe kapitalit, çka supozon një shkallë të caktuar organizimi brenda klasës punëtore. Gramsci nuk mendon kështu, çka e bën teorinë e tij më të përgjithshme. Dhe këtë e bën me qëllim. Ai kërkon qëllimisht ta ankorojë shpjegimin e vet në mënyrën si e kupton sociologjinë historike të Marksit, shprehja më e qartë e të cilës – sipas tij dhe të gjithë marksistëve kryesorë të brezit të tij – është parathënia e 1859 e “Rreth kritikës së ekonomisë politike”. Dukshëm në disa rasti ku ekzaminon rolin e politikës ose kulturës në riprodhimin shoqëror, Gramsci i kujton në fillim vetes e pastaj lexuesit se çdo teori e vlefshme mbi këtë çështje duhet të përputhet me kuadrin e parashtruar te parathënia. Nuk ka vend për habi, përderisa ai e përshkruan atë si “burimin autentik më të rëndësishëm për rindërtimin e filozofisë së praksisit, (d.m.th. marksizmit)”.
Sigurisht që te parathënia Marksi shpalos aspektin më determinist të mendimit të tij. Ai parashtron një teori të historisë në të cilën ngritja dhe rënia e rendeve shoqërore shpjegohen nga funksionaliteti i tyre për zhvillimin ekonomik. Përdorimi i vazhdueshëm e studioz i këtij dokumenti nga Gramci do të trondiste të gjithë ata që janë mësuar me interpretimin kulturalist të veprës së tij. Po, për sa na takon, dy aspekte kanë rëndësi të veçantë: I pari ka të bëjë me karakterin tejet të përgjithshëm të tij, duke abstraktuar nga larmia institucionale brenda një sistemi ekonomik dhe duke u fokusuar në strukturën e tij bazike për të zbuluar cilësitë e tij thelbësore. Marsit nuk i intereson shpjegimi i varieteteve të kapitalizmit, apo i sistemeve paraprirëse, por vetëm i parimeve që qeverisin një sistem në të gjitha format e tij. Përderisa Gramsci e ankoron teorinë e hegjemonisë në këtë kuadër, edhe ai orvatet t’i injorojë veçantitë institucionale të sistemit. Prandaj i gjen burimet e hegjemonisë jo te fakti kontingjent i negocimeve të punëtorëve të organizuar me kapitalin, por në tiparet bazike të sistemit, pavarësisht organizimit punëtor.
Së dyti, kjo është arsyeja pse tipari që krijon mundësinë e hegjemonisë është dinamika ekonomike e sistemit. Në parathënien e Marksit, rendet shoqërore kanë stabilitet vetëm për sa kohë mbarështojnë me sukses zhvillimin e forcave të prodhimit. Me zbehjen e kapacitetit për rritje, kur forcat e prodhimit nisin të qëndrojnë në vend, stabiliteti i sistemit vjen e dobësohet. Gramsci dallon një aspekt të veçantë të parathënies pikërisht kur trajton problemin e hegjemonisë. Ajo na kujton se në shpjegimin e “marrëdhënieve midis strukturës dhe superstrukturës…
diskutimi duhet të mbështetet mbi dy parime: 1. Asnjë shoqëri nuk i vendos vetes detyra për realizimin e të cilave nuk ekzistojnë kushtet e domosdoshme e të mjaftueshme, ose së paku kur këto kushte nuk kanë nisur të lindin e të zhvillohen; 2. Asnjë shoqëri nuk shkatërrohet dhe nuk mund të zëvendësohet pa zhvilluar më parë të gjitha format e jetës që përmbahen nga marrëdhëniet e saj të brendshme.”
Në një tjetër trajtesë Gramsci e përshkruan këtë ide si vijon: “Asnjë formacion nuk zhduket për sa kohë forcat produktive të zhvilluara brenda saj kanë ende hapësirë për t’u zhvilluar më tej.” Këto pasazhe japin idenë se përderisa klasa sunduese në një rend shoqëror mund të udhëheqë zhvillimin ekonomik, ajo mund të ruajë edhe sundimin pasi sundimi i saj përmirëson edhe kushtet materiale të atyre që ka nën hyqëm. Hegjemonia buron nga kapaciteti i sistemit për të shpërndarë gjerësisht frytet e zhvillimit ekonomik dhe jo nga marrëveshja e organizuar midis punës dhe kapitalit – që është në qendër të teorisë së Przeworski-t. Agjencia klasore është e rëndësishme në këtë lëmë përderisa intelektualët organikë të klasës sunduese krijojnë kanalet institucionale nga ku të mirat ekonomike transferohen drejt grupeve të nënrenditura. Dhe Gramsci e pranon se ata edhe mund të dështojnë në këtë detyrë. Në të vërtetë, në faqet e “Fletoreve” që pasojnë shpjegimin e këtyre dy parimeve, ai vijon të përshkruajë mjetet e ndryshme përmes të cilave klasat sunduese mund të dështojnë në këtë detyrë. Për Gramsci-n, ideja është se suksesi apo dështimi i klasës nuk përcaktohet vetëm nga kontingjencat e kontestimit politik, por edhe nga “ligjet e zhvillimit” të parashtruara nga Marksi në parathënien e tij. Klasat mund të shfrytëzojnë hapësirën e krijuar nga rrethanat ekonomike, por kur kjo hapësirë nis të mbyllet, e njëjta gjë ndodh edhe me agjencinë e tyre.
Kësisoj teoria e Gramsci-t ka shtrirje sistemore, kurse ajo e Przeworski-t përqendrohet tek institucionet. Këmbimi politik i organizuar mund ta thellojë hegjemoninë e një klase sunduese, por nuk përbën burimin bazik të saj. E përbashkëta e dy teorive është se pëlqimi klasor i klasës së nënrenditur nuk bazohet tek indoktrinomi ideologjik apo kultura, por te premtimi i përmirësimit të qëndrueshëm të kushteve materiale. Dhe për pasojë asnjë teorie nuk i duhet të mbështetet te shkatërrimi i aftësisë konjitive të aktorëve apo te mohimi i konfliktit latent në strukturën klasore. Ne mund ta kuptojmë mënyrën si punëtorët e pranojnë me arsye vendin e tyre në një sistem kapitalist.
Problemi i pëlqimit
Teoria e Gramsci-t përbën shpjegimin më bindës që kemi mbi bazën materiale të pëlqimit. Po kjo nuk do të thotë se mjafton për të shpjeguar stabilitetin kapitalist. Dy probleme dalin në pah: Së pari, a mjafton rritja ekonomike për të tejkaluar perceptimin e dëmit nga punëtorët? Së dyti, a është pëlqimi, edhe kur kërkohet, mekanizmi qendror i ruajtjes së status quo-së? Më poshtë do të argumentoj se përgjigjja ndaj këtyre dy pyetjeve është negative. Dhe në qoftë kështu – nëse pëlqimi nuk mund të jetë themeli mbi të cilin kapitalistët ngrenë mbisundimin e tyre – atëherë na duhet një tjetër shpjegim për jetëgjatësinë e tij.
A mjafton rritja ekonomike për të siguruar pëlqimin?
Duhet pasur parasysh se ndikimi i kontratës së punës mbi mirëqenien e punëmarrësit është shumëdrejtimësh. Afërmendsh kemi faktin e fortë të të ardhurave, dhe padyshim rritja e produktivitetit shpesh herë sjell rritjen e pagave. Po ky është vetëm një aspekt i situatës klasore të punëtorëve. Mirëqenia e tyre ndikohet edhe nga faktorë të tjerë – intensiteti i punës, siguria në punë, siguria e kontratës së punës etj. Kështu që kuptohet se edhe nëse kemi përfitime në një drejtim, drejtimet e tjera mund të mos ndryshojnë. Për pasojë punëtorët mund të vazhdojnë të perceptojnë dëme pavarësisht rritjes ekonomike që përkthehet në rritje page. Përvoja e punës mbetet e vështirë, pavarësisht rritjes së forcave produktive, siç kërkon teoria e Gramsci-t, dhe për pasojë marrëdhëniet e punësimit do të mbeten konfliktuale edhe kur rriten standardet e jetesës. Po, ç’është më e rëndësishmja, nuk ndodh vetëm që përmirësimet në një drejtim të mos i prekin kushtet e drejtimeve të tjera të rëndësishme; rëndom këto përmirësime sjellin për pasojë intensifikimin e dëmeve në drejtimet e tjera. Çka fitohet në një aspekt të marrëdhënies së punës ekuilibrohet nga përkeqësimi i kushteve në të tjerat.
Për ilustrim, marrim shembullin e zgjatjes së ditës së punës. Nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, në disa vende evropiane lëvizja punëtore pati fituar betejën për një ditë të kufizuar pune. Kjo përbënte një fitore të padiskutueshme në një drejtim vendimtar të mirëqenies së tyre, pasi më në fund dita e punës u nënshtrohej disa rregullave, duke e zbritur nga (në disa raste) pesëmbëdhjetë orë në dhjetë orë në ditë dhe në fund në dyzet orë në javë. Diçka e tillë solli për pasojë nxitjen e një vale novacionesh teknologjike pasi punëdhënësit kërkuan mënyra të reja për të rritur produktivitetin, tani që nuk mund ta përdornin punën orar pa orar. Kjo hodhi themelet e një rritjeje më të shpejtë të pagave reale. Po punëdhënësit iu përgjigjën kufirit kohor të punës duke intensifikuar ritmin e punës së punëtorëve. Nga vitet 1930 një sërë studimesh treguan se punëmarrësit po punonin më pak, por më fort. Makineritë e shtuara, organizimi i ri i punës dhe krijimi i aftësive të reja – si indikatorë të një hopi masiv në forcat produktive të shoqërisë – po shoqëroheshin me përkeqësimin e përvojës së punës.
Gjatë së njëjtës periudhë, për shkak të të njëjtave procese, punëtorët u zmbrapsën përpara cenimit të autonomisë së tyre. Ndërsa punëdhënësve iu desh të zbatonin kufizimet e reja të ditës së punës dhe të fusnin makineri të reja për të shmangur reduktimin e prodhimit, ata morën përsipër edhe ndarjen e punës brenda fabrikës. Diçka e tillë përbënte një sulm frontal kundër autonomisë së punëtorëve. Në lagje kryesore industriale të Britanisë dhe SHBA, procesi i punës në manifaktura ishte ende gjerësisht nën kontrollin e drejtpërdrejtë të punëtorëve. Futja e makinerive të reja, vendosja e standardeve të reja të punës dhe jetësimi i një ndarjeje të re pune – të gjitha këto kërkonin thyerjen e barrierave të vendosura nga pavarësia e punëtorëve të kualifikuar në vendin e punës. Në shekullin e nëntëmbëdhjetë pjesa më e madhe e shtysave drejt organizimit punëtor erdhi nga punëtorët e kualifikuar dhe u motivua nga një përpjekje për të mbrojtur autonominë që po u cenohej. Edhe kësaj here kishim përfitim potencial në një drejtim – pagat – që prapësohej nga humbje në një tjetër.
Është interesant fakti se kryengritja e madhe e fundit në marrëdhëniet e punës ndodhi në fund të viteve 1960, kur pagat dhe të ardhurat panë rritjen më të shpejtë në dekada. Në vitet 1968-1973 Evropa perëndimore dhe SHBA u goditën nga një sërë grevash masive, më të fuqishmet që prej fundit të Luftës së Dytë Botërore. Nëse grevat e pasluftës u shkaktuan nga kufizimi i kërkesës në kushtet e pasluftës, kryengritjet e njëzet e pesë viteve më vonë ishin produkt i një tjetër koniunkture. Në SHBA ato lidheshin drejtpërdrejt me rritjen e produktivitetit. Edhe pse pagat po rriteshin, rritja e prodhimit u arrit përmes intensifikimit dramatik të punës. Rezistenca e punëtorëve në vendin e punës ishte një ilustrim dramatik i parimit se përfitimet në një drejtim të marrëdhënieve të punësimit jo vetëm mund të drejtpeshohen, por edhe mund të prapësohen fare nga humbjet në drejtimet e tjera. Nëse diçka e tillë ndodh ose jo varet tërësisht nga balanca kontingjente dhe ekzogjene midis kapitalit dhe punës. Po ajo nuk mund të parashikohet vetëm mbi bazën e rritjes ekonomike, siç do ta kërkonte teoria e Gramsci-t.
Kjo nuk do të thotë të mohosh lidhjen midis dinamizmit ekonomik dhe pëlqimit të punëtorëve. Padyshim që, nëse nuk ndryshojnë termat e tjerë, paqja industriale arrihet më lehtë në një ekonomi dinamike sesa në një ekonomi në stanjacion. Po edhe në këto kushte, përftimi i pëlqimit është i pabarabartë në shtrirje dhe gjithnjë i brishtë. Ai është vazhdimisht nën trysni, përherë i rrezikuar nga prishja prej një aspekti tjetër të marrëdhënieve të punës që vazhdon të shkaktojë dëme, madje mund të intensifikohet prej procesit të zhvillimit të forcave produktive. Çka mund të supozojmë me siguri është se gjasat e pëlqimit midis klasave punonjëse janë më të mëdha në kushtet e rritjes, por që ky orientim të bëhet mbisundues është një detyrë më e vështirë.
A varet stabiliteti nga pëlqimi?
Një problem i dytë dhe më i rëndësishëm i argumentit të Gramsci-t është si vijon: edhe sikur një ekonomi në rritje të mjaftonte për të nxitur pëlqimin, nuk është e sigurt që ky përbën një burim themelor të stabilitetit kapitalist. Testi më i thjeshtë i argumentimit të pëlqimit është të shtrosh pyetjen: ç’do të ndodhte sikur të mos ekzistonin kushtet që e përftojnë atë? Argumenti i Gramsci-t bazohet në pohimin se klasat sunduese mund ta sigurojnë pëlqimin e klasës punonjëse për sa kohë mund të rrisin nivelin e tyre të jetesës. Po ç’ndodh kur nuk ka rritje? Ç’ndodh kur kapitalizmi ngec në periudha stanjacioni që ndikojnë në kushtet e jetesës së punëtorëve? Kjo situatë duhet të kishte një ndikim të drejtpërdrejtë në sigurimin e pëlqimit, çka duhet të prishte status quo-në politike.
Kjo është pak a shumë çfarë dukej se besonin Gramsci dhe pjesa më e madhe e bashkëkohësve të tij. Kur kapitalizmi humb dinamizmin dhe ngadalësohet rritja e tepricës shoqërore, është e pritshme të intensifikohet konflikti rreth shpërndarjes së të ardhurave. Klasa sunduese nuk do të kishte mundësi të koordinonte interesat e veta me interesat e klasave të nënrenditura për shkak se nuk do të kishte mundësi të tregonte se gjithkush do të përfitonte nga mbisundimi i saj ekonomik. Ajo që më parë ishte një lojë me shumë pozitive midis klasave në një ekonomi të shëndetshme, do të merrte gjithnjë e më shumë karakterin e një loje me shumë negative. Kjo do të sillte tërheqjen e pëlqimit, çka, nga ana e vet, do të destabilizonte sistemin. Në këto kushte, kapitalistët nuk do të kishin zgjedhje tjetër përveçse të mbështeteshin gjithnjë e më shumë te shtrëngimi për të siguruar sundimin e tyre. Si në vendin e punës edhe në shoqëri në përgjithësi, forca do të zëvendësonte bindjen si bazë e mbisundimit klasor.
Kësisoj Gramsci e përshkruan sundimin politik si “hegjemoni e mbështetur nga armët e shtrëngimit.” Më në thellësi, kur thyhet hegjemonia, nis të zhbëhet edhe ndikimi ideologjik i klasave mbisunduese mbi grupet e nënrenditura. Me rëndësi është ideja se, sipas teorisë së tij, hapësira politike e krijuar nga përthyerja e pëlqimit mbushet nga shtrëngimi:
“Nëse klasa sunduese e humb konsensusin e saj, domethënë nuk e ‘udhëheq’ por vetëm e ‘mbisundon’ shoqërinë duke ushtruar vetëm forcë shtrënguese, atëherë kjo tregon se masat janë shkëputur nga ideologjitë e tyre tradicionale dhe nuk besojnë më ç’kanë besuar më parë.”
Po pse duhet të jetë shtrëngimi përgjigjja ndaj zhbërjes së pëlqimit? Edhe këtu përgjigjja gjendet te parathënia e 1859 e Marksit. Zhbërja e pëlqimit është përgjigje ndaj stanjacionit ekonomik dhe ky i fundit është sinjali që tregon se klasa sunduese ka reshtur së luajturi një rol përparimtar. Këto janë kushtet në të cilat pritet të bëjë përpara një klasë e re, e cila premton një sistem të ri ekonomik. Dinamizmi i saj ekonomik supozohet t’i mundësojë të mbledhë rreth vetes një bllok klasash dhe, pasi të ketë marrë pushtetin, të drejtojë një epokë të re rritjeje ekonomike, e cila, nga ana e saj, do të nxisë pëlqimin “spontan” të masave. Thënë shkurt, zhbërja e pëlqimit është lajmëtarja e një krize ekonomike dhe, për pasojë, e një epoke revolucionare. Pasi ka humbur kontrollin e masave, klasës sunduese i duhet të përballet me sfidën ndaj sundimit të saj, çka e shtyn drejt shtrëngimit. Humbja e njërit aspekt sjell mbështetjen te tjetri.
Po ka diçka që Gramsci nuk e mori asnjëherë në konsideratë siç duhet: po sikur pëlqimi të zhbëhej, por të mos materializohej sfida e pritshme ndaj klasës sunduese? Po sikur stanjacioni të vijonte, por klasat e nënrenditura, të cilat pritet të bashkohen në një koalicion revolucionar, të mbeten të nënshtruara dhe të paafta për të koaguluar si një forcë politike? Afërmendsh, ai ishte i vetëdijshëm për këtë mundësi, sikundër ishin kolegët e tij në lëvizjen socialiste. Po ndonëse mund ta merrnin në konsideratë si mundësi, ata besonin se diçka e tillë nuk mund të zgjaste për shumë kohë. Herët a vonë do të kishte një rrugëdalje: ose klasat e reja do të gjenin një mundësi për të tejkaluar paralizën e tyre, ose klasa sunduese do të konsolidonte sundimin e saj – me forcë, po ta lypte nevoja. Prandaj ndonëse e njihnin si mundësi, madje edhe hartuan një fjalor paraprak për ta konceptualizuar, ata nuk përftuan një teori të kuptimit të kësaj dinamike.
Mungesa e vëmendjes ndaj kësaj çështjeje ishte, afërmendsh, disi e kuptueshme. Tekembramja, i tyri ishte një brez që mendonte se jetonte në vorbullën e epokës tejet revolucionare që parashikonte teoria e Marksit. Humbja e prestigjit të klasës sunduese kishte sjellë një situatë politike në të cilën klasat e nënrenditura po synonin pushtetin dhe pëlqimi po zhvendosej nga shtrëngimi, çka dukej fare qartë në fuqizimin e fashizmit. Po përvoja e epokës neoliberale gjatë kapitalizmit të pasluftës ka qenë mjaft e ndryshme dhe kërkon ta trajtojmë teorinë me më shumë kujdes. Është shumë e vështirë ta kuptojmë stabilitetin e vazhdueshëm të kapitalizmit bazuar te një teori gramshiane, së paku në trajtën që e kemi trashëguar atë.
Fakti domethënës mbi kapitalizmin e epokës neoliberale është se ka përkuar me një stanjacion të vazhdueshëm të nivelit të jetesës për masat e nënrenditura. Kjo është e vërtetë për të gjitha ekonomitë e përparuara, ndonëse në shkallë të ndryshme dhe me kohëzgjatje të pabarabartë. Në SHBA rritja e pagave ka qenë afër zeros për dy breza, ndërsa në Gjermani dhe Britaninë e Madhe për gati dy dekada. Prapëseprapë, pavarësisht pasojave në nivelin e jetesës dhe përkeqësimit të kushteve të punës, nuk ka pasur ndonjë reagim të fortë politik. Nëse përdorim kritere konvencionale, rezistenca e klasës punëtore është dobësuar, ndonëse kushtet e punësimit janë përkeqësuar. Veprimtari greviste në SHBA ka rënë hap pas hapi me stanjacionin e pagave – kështu që më 2016, kur Donald Trump-i u bë president, nuk kishte pasur rritje të veprimtarisë greviste për tre dekada. E njëjta gjë vlen edhe për Britaninë; vala e fundit e rezistencës punëtore ka ndodhur në mes të viteve 1980 dhe u mbyll me disfatë, nga e cila sindikatat nuk e kanë marrë veten akoma.
Edhe stanjacioni i nivelit të jetesës nuk ka shkaktuar mobilizimin e klasës punëtore që mund të parashikonin teoricienët e hegjemonisë. Po në shumë indikatorë, ndonëse punëtorët kanë ulur kryet, shkalla e pëlqimit aktiv për rendin shoqëror ka vazhduar të bjerë. Për aq sa mund të besohen anketat e opinionit publik, punëtorët janë thellësisht të pakënaqur me status quo-në dhe në mënyrë të veçantë me thellimin e hendekut midis pronarëve të aseteve ekonomike dhe popullsisë së gjerë. Atëherë si mund ta shpjegojmë stabilitetin e vazhdueshëm të sistemit nëse kushtet që përftojnë bazën e saj parësore – pëlqimin e masave – janë dobësuar ndjeshëm? Sipas shpjegimit të Gramsci-t, zhbërja e pëlqimit duhej të kishte shkaktuar destabilitet politik.
Mos duhet të supozojmë se pëlqimi i masave nuk përbën themelin mbi të cilin ngrihet sundimi i klasës sunduese?
Nga pëlqimi te dorëzimi
Siç e kemi vënë në dukje, argumenti i bazuar te hegjemonia kulturore është i diskutueshëm për dy arsye: së pari, në supozimin e vet se përmirësimi i përvojës punëtore përgjatë një drejtimi mund të neutralizojë perceptimin e dëmit në drejtimet e tjera; së dyti, në refuzimin e vet për të marrë në konsideratë mundësinë se pëlqimi mund të zvogëlohet seriozisht pa shkaktuar krizën e sistemit. Së bashku këta faktorë hedhin hije të forta dyshimi mbi argumentin e mësipërm, edhe në versionin e vet materialist. Teoria e stabilitetit kapitalist nuk mund ta konsiderojë pëlqimin si themelin mbi të cilin ngrihet.
Një shpjegim më i vlefshëm i stabilitetit të kapitalizmit do ta kërkonte këtë të fundit jo në përqafimin aktiv të situatës nga ana e klasës punëtore, por në dorëzimin e saj – me një fjalë, punëtorët e pranojnë vendin e tyre në strukturën klasore sepse nuk shohin alternativë tjetër. Pëlqimi do të ishte vendimtar për stabilitetin politik nëse punëtorët do të kishin gjithnjë një alternativë. Nëse do të kishin lirinë për të dalë jashtë kapitalizmit, marrja e pëlqimit të tyre për sistemin aktual do të ishte mekanizmi i vetëm i besueshëm për ta mbajtur në këmbë atë. Ka dy mënyra për të dalë nga sistemi. E para ka të bëjë me mundësinë për t’u larguar nga tregu i punës. Nëse çdo i punësuar mund të zgjidhte lirisht midis punës dhe të mospunuarit, kontratat e punësimit do të duhej të ndryshonin për të reflektuar më mirë interesat e tyre dhe jo për të favorizuar interesat e punëdhënësve. Nga ana tjetër, kjo do t’u mundësonte punëtorëve të zgjidhnin të punonin prej dëshirës dhe jo të detyruar nga rrethanat. Po… shtysa për të punuar rrjedh prej faktit se punëtorët nuk e kanë alternativën për të mos punuar. Ata marrin pjesë në punën me mëditje jo se e shohin si një marrëdhënie të dëshirueshme, por për shkak se situata strukturore ku gjenden i detyron të shesin fuqinë e tyre punëtore.
Mënyra e dytë se si punëtorët mund të dalin jashtë marrëdhënieve kapitaliste është ajo që ka parashikuar Marksi dhe ndjekësit e tij të hershëm – duke ndryshuar sistemin nëpërmjet veprimit kolektiv. Po… ky argument nënvlerëson në mënyrë drastike pengesat ndaj formimit klasor. Kapitalizmi jo vetëm shpërndan pabarazisht asetet produktive, por, për pasojë, edhe përfton një shpërndarje të pabarabartë të kapaciteteve klasore. Në thelb të asimetrisë qëndron fakti se punëtorëve iu duhet të organizohen për të mbrojtur interesat e tyre, kurse rëndom një kapitalist mund t’i mbrojë interesat e veta pa pasur nevojë të koordinohet me të ngjashmit. Afërmendsh, diçka e tillë e vendos të gjithë barrën e veprimit kolektiv mbi punëtorët – barrë të cilën marksistët e hershëm nuk e kanë teorizuar siç duhet. Nga ana tjetër, rivalët e tyre klasorë janë të shkarkuar nga kjo përgjegjësi përderisa kapitalisti tipik mund t’i mbrojë interesat e tij në raport me punëtorët e vet pa pasur nevojë të organizohet me kapitalistët e tjerë. Po ashtu, përderisa nuk i duhet t’i përdorë burimet e veta për të ndërtuar organizata klasore, kapitalisti ka lirinë t’i përdorë ato për të parandaluar ose thyer organizatat e ndërtuara nga punëmarrësit e tij – nëse këta të fundit ia arrijnë të bashkohen.
Kështu që punëtorët janë të disavantazhuar në garën politike në dy nivele – përballen me vështirësi më të mëdha për të vepruar kolektivisht dhe, për pasojë, u duhet të mbrohen kundër strategjive shkatërrimtare të punëdhënësve të tyre, çka u shton vështirësi të tjera. Prandaj… punëtorët do të zgjedhin racionalisht mënyra individuale rezistence përpara atyre kolektive – gjithnjë në zgjedhshin të rezistojnë. Ata mund ta nisin luftën klasore për paga kur arrijnë të tejkalojnë pengesat ndaj veprimit kolektiv.
Kjo do të thotë se punëtorët nuk kanë alternativë reale gjatë rrjedhës së zakonshme të ngjarjeve. Ata as mund të zgjedhin të largohen nga pozicionin i tyre strukturor, as ta përmbysin atë siç dhe kur e dëshirojnë. Ata e japin pëlqimin e tyre për kapitalizmin për shkak se nuk shohin asnjë alternativë tjetër për të mbajtur veten. Prandaj klasës sunduese nuk i duhet të varet nga pëlqimi aktiv i punëtorëve ndaj sistemit. Sigurisht që ata do të përfitojnë nga pëlqimi nëse vjen. Një klasë që arrin të zgjerojë shtrirjen e pëlqimit brenda popullatës punonjëse do të jetë më e sigurt në sundimin e saj. Po nuk është ky themeli i riprodhimit të sistemit. Mekanizmi më themelor, që mbetet në fuqi edhe kur thyhet pëlqimi dhe që i shtrëngon punëtorët të kthehen përditë në vendin e punës – e për pasojë e riprodhon sistemin – është ajo që Marksin e quan “fuqia e verbër e marrëdhënieve ekonomike”.
Kjo nuk do të thotë se pëlqimi i punëtorëve nuk luan asnjë rol në riprodhimin e kapitalizmit. Përhapja e tij brenda klasës është gjithnjë efemere sepse lidhet me kushtet, të cilat janë të paqëndrueshme. Në periudhat e rritjes së qëndrueshme ekonomike, në të cilën ka mekanizma që e përkthejnë rritjen e produktivitetit në rritje të ardhurash, do të ketë një shtrirje më të gjerë të pëlqimit aktiv ndaj sistemit. Kjo ka ndodhur në dekadat pas Luftës së Parë Botërore, kur kapitalizmi përjetoi rritjen e vet më të shpejtë dhe, për pasojë, u rritën edhe të ardhurat e klasës punëtore. Kjo ka qenë epoka e pëlqimit të mirëfilltë. Po kur rritja ekonomike u ngadalësua dhe pagat mbetën në vend, çka karakterizoi fort vitet 1980, kapitalizmi hyri në një fazë të re. Institucionet që kishin mundësuar këmbimin politik midis punës dhe kapitalit u çmontuan avash-avash dhe të ardhurat nga prodhimi shkuan masivisht drejt kapitalistëve dhe menaxherëve. Në këtë periudhë status quo-në nuk e ruajtën as pëlqimi dhe as shtrëngimi, por presioni i fortë ndaj popullsisë për të mbijetuar. Sot ka një literaturë të pasur mbi kulturën e neoliberalizmit – atomizmi, ndjenja e dobësisë, erozioni i lidhjeve shoqërore, mbyllja në vetvete. Të gjitha këto ishin simptoma të të njëjtave kushte – pra burimi i stabilitetit shoqëror ishte zhvendosur drejt dorëzimit.
Prandaj një kapitalizëm me rritje të lartë ekonomike do të ketë gjithnjë një shkallë më të gjerë pëlqimi brenda klasës punëtore krahasuar me një kapitalizëm me pak rritje, si dhe një kapitalizëm me një klasë punëtore mjaftueshëm të organizuar për të siguruar një këmbim politik me punëdhënësit do të ketë një shtysë më të fortë drejt konsensusit sesa kur punëtorët janë të paorganizuar. Kur nuk ekziston asnjëra prej të dyjave, mbretëron dorëzimi. Kur klasa organizohet dhe bllokohen burimet normale të pëlqimit, si dhe tejkalohet ndjenja e dorëzimit, del në pah alternativa politike e tranzicionit revolucionar marksist. Kësisoj stabiliteti qeveriset nga ndërveprimi midis rritjes ekonomike dhe organizimit politik. Figura e mëposhtme përmbledh rezultatet e mundshme.
Duhet përmendur fakti se kutitë 1 dhe 2 duhen lexuar si “pëlqim i mveshur me dorëzim”. Nuk ndodh që pëlqimi ta zhdukë tërësisht dorëzimin nga klasat punonjëse; thjesht zgjerohet shtrirja e tij. Ky argument buron prej vëzhgimit tim… se përmirësimi i kushteve materiale në një drejtim të marrëdhënies së punës nuk përmirëson medoemos dëmet që burojnë nga drejtimet e tjera. Kjo do të thotë se punëtorët i përshkon një nivel bazë zemërate me situatën e tyre, çka buron prej vetë marrëdhënieve klasore, i cili nuk mund të zhbëhet as nga pëlqimi gramshian, as nga teoria më ambicioze e Przeworski-t. Burimi parësor i pjesëmarrjes së tyre në punën me mëditje mbetet fuqia e verbër e marrëdhënieve ekonomike. Ajo që ndryshon është shkalla e veprimit të kësaj fuqie si motivuese.
Shpjegimi i mësipërm i stabilitetit kapitalist dallon nga ai i Gramsci-t pasi zhvendoset nga pëlqimi te dorëzimi. Duhet përmendur se Gramsci ishte i vetëdijshëm për këtë fenomen. Ai shpjegon te “Fletoret” se ndonjëherë krizat mund të shmangen kur status quo-ja humb legjitimitetin, por masat “nuk kanë fituar as shprehitë e as zakonet e nevojshme për një sistem të ri jete dhe pune, ose vazhdojnë t’i nënshtrohet trysnisë shtrënguese nëpërmjet nevojave elementare të jetës së përditshme”. Mbështetja te “shprehitë e zakonet” e formuara te masat duket se është një gjest i drejtuar kah ajo që unë e kam quajtur dorëzim. Me sa duket Gramsci po aludon për mundësinë e mbështetjes së klasës sunduese mbi këtë fenomen si burim i stabilitetit, dhe jo te pëlqimi i thjeshtë. Po ndonëse shëmbëlltyra e kësaj ideje shfaqet, ajo mbetet periferike në sociologjinë e tij politike më të gjerë. Ajo nuk u integrua asnjëherë në kuadrin e tij shpjegues të sundimit klasor.
E përktheu Arlind Qori
Marrë nga libri i autorit “The Class Matrix: Social Theory after the Culturan Turn”, Harvard University Press, 2022.
Imazhi: George Clausen
