/Enzo Traverso/
Iluminizmi dhe kundëriluminizmi
Intelektuali ‘i angazhuar’ – en situation, sipas përkufizimit që do t’i jepte Sartre-i vite më vonë – e kishte periudhën e vet të artë në vitet 1930. Pika e fortë e kthesës që shënoi politizimin e intelektualëve nuk ishte 1917, viti i Revolucionit Rus, por 1933, viti i marrjes së pushtetit nga Hitleri në Gjermani. Ky angazhim i vendosi shpeshherë në fushën magnetike të komunizmit, ndonëse kjo nuk ishte pikënisja e radikalizmit të tyre, por vetëm rezultati i tij. Më 1917 John Reed-i, për të cilin sovjetët rusë ‘tronditën botën’, përbënte një përjashtim.[1] Nga ana tjetër më 1934 Heinrich Mann-i nuk ishte i izoluar kur botoi pamfletin antinazist “Urrejtja”.[2] Më 1924 Louis Aragon-i, poeti zyrtar i ardhshëm i komunizmit francez, e konsideronte Revolucionin e Tetorit si hiç më shumë se një ‘krizë të thjeshtë ministrore’.[3] Askush nuk mund të reagonte ndaj nazizmit me të njëjtën mendjelehtësi. Prej vitit 1933 angazhimi antifashist i intelektualëve ishte masiv. Më 1945, në fund të luftës, antifashizmi ishte bërë rryma hegjemonike e kulturës evropiane.
Midis viteve 1935 dhe 1937 mobilizimi antifashist shënohet nga dy kongrese ndërkombëtare, i pari i mbajtur në Paris dhe i dyti në Valencia, në Spanjën republikane, me pjesëmarrjen e pjesës më të madhe të personaliteteve më të shquara të kulturës së kohës.[4] Apogjeun e arriti gjatë Luftës Civile Spanjolle, kur mbrojtja e republikës identifikohej me mbrojtjen e kulturës evropiane. Shumë shkrimtarë hynë në Brigadat Ndërkombëtare ose udhëtuan në Spanjë për të mbështetur republikën; këtu futen George Orwell-i e Ernest Hemingway, André Malraux-ja e Arthur Koestler-i, W. H. Auden-i e Stephen Spender-i, Benjamin Péret-i e Octavio Paz-i. Angazhimi i tyre shpjegohej me karakterin dinamik të situatës, zgjedhje për të cilën letërsia e kohës na ka lënë mjaft dëshmi. Siç shpjegon Orwell-i te “Homazh Katalonjës”: ‘Unë kisha ardhur në Spanjë me idenë e shkrimit të artikujve gazetareskë, por iu bashkova milicive thuajse menjëherë sepse asokohe dhe në atë atmosferë më dukej e domosdoshme.’[5] Manueli, heroi i “L’Espoir”-it (1937) të Malraux-së, dhe Robert Xhordani, heroi i “Për kë bien kambanat” (1940) të Hemingway-t janë të dy intelektualë të cilët sakrifikojnë artin për hir të luftës. Mbizotëronte politika. Simone Weil-i e urrente luftën dhe dhunën, por nuk mund të rrinte duarkryq përballë një konflikti që e prekte thellësisht. ‘Kur kuptova, pavarësisht përpjekjeve për të besuar të kundërtën, se nuk mund të refuzoja në mënyrë etike pjesëmarrjen në luftë, domethënë se nuk mund të uroja çdo ditë, çdo orë, fitoren e njërës palë dhe humbjen e tjetrës pa bërë gjë vetë, i thashë vetes se duhet ta lë Parisin dhe të marr trenin për Barcelonë për të hyrë në ushtri.’[6] – shpjegonte ajo. Eric Hobsbawm-i ka treguar më së miri rolin themelor që luajti Lufta Civile Spanjolle në identitetin politik të brezit të tij. Asokohe, shkruante ai në “Epokën e ekstremeve”[7], Spanja ishte ‘fronti qendror i betejës’ për të gjithë ata që donin të mposhtnin fashizmin. Në simetri të përsosur, ajo formoi edhe ‘frontin qendror’ të atyre që kërkonin të mbronin kauzën fashiste. Në sytë e Robert Brasillach-ut, bëhej fjalë për një ‘luftë të tmerrshme’ që kishte shpërthyer ‘në një prej vendeve evropiane më fisnike’, ku përballë njëri-tjetrit ishin ‘fashizmi dhe antifashizmi’. Rëndësia e kësaj lufte shkonte përtej fateve të një kombi. Sipas tij, Spanja ‘e kishte shndërruar kundërshtinë e gjatë që po mbruhej në botën moderne në një betejë shpirtërore e materiale, në një kryqëzatë të vërtetë’.[8]
Lufta Civile Spanjolle fitoi edhe një dimension simbolik vendimtar përmes vijëzimit të kufijve të rinj dhe sqarimit të pozicioneve. Trekëndëshi midis liberalizmit, komunizmit dhe fashizmit që ishte vendosur që prej fundit të Luftës së Madhe – me sistemet e ndryshme të aleancës që rrodhën prej tij dhe mundësinë, për një pjesë të madhe të inteligjencies, për ta kufizuar veten në pozicionin e vëzhguesit neutral – tanimë ishte reduktuar në një përballje të vetme midis fashizmit dhe antifashizmit. Zgjedhja u bë e pashmangshme. Dhe prania e shumë shkrimtarëve evropianë në Spanjë, në të dyja anët e frontit, tregonte qartazi polarizimin e fushës intelektuale. Lufta civile evropiane përfshinte militarizimin e politikës dhe prodhoi një metamorfozë të thellë në botën e kulturës: kalimin nga intelektuali te luftëtari. Nocioni i ‘intelektualit’ u pasurua nga një kuptim i panjohur në kohën e Çështjes Dreyfus pasi vetitë që përkufizonin statusit e tij nuk ishin më thjesht pena dhe fjala, por edhe armët, qoftë edhe vetëm simbolikisht. Nuk kishte të bënte më me apelin patriotik apo vendosjen e talentit vetjak në shërbim të një kauze kombëtare. Tani sfida ishte të justifikoje zgjedhjen e armëve, ndonjëherë të merrje vetë pushkën, për të mbrojtur një kauzë mbikombëtare, rëndësia thelbësore e të cilës shkonte përtej të ardhmes së Spanjës dhe kishte të bënte me të ardhmen e Evropës.
Shkrimtarët dhe poetët veshën uniformën – jo vetëm republikane, por edhe frankiste. Henri Massis-i dhe Paul Claudel-i shkruan ode për lavdinë e Franco-s. Massis-i e konsideronte ‘rekonkuistën’ e Spanjës nga duart e ‘të kuqve’ si një ‘zjarrmi krijimtarie që përzihej me gjak dhe vdekje’, ndërkohë që Claudel-i u bëri homazhe luftëtarëve të besimit të krishterë, lajmëtarë të një Spanje ‘të rigjeneruar’.[9] Brasillach-u dhe Dreiu la Rochelle-i i kushtuan nga një roman Luftës Civile Spanjolle, përkatësisht “Les Sept Couleurs”-in dhe “Gilles”-në. Heronjtë e tyre kalonin Pirenejtë për t’i shpëtuar dekadencës borgjeze dhe për të marrë pjesë në betejën e farkëtimit të ‘njeriut të ri’ fashist. Shkrimtarët falangistë si Ledesma Ramos-i dhe Garcia Serrano-ja zbuluan mitin e vdekjes në betejë të proklamuar nga Ernest Jünger-i, në një konflikt në të cilin njerëzit me vlera kapnin pushkën dhe nuk kishin frikë të rrezikonin jetën në përballje me armikun.[10]
Poetët republikanë iu përgjigjën kësaj estetike dyluftimi duke politizuar artin e tyre – një politizim që përshinte apologjinë e dhunës antifashiste si të domosdoshme. Dy poezi e tregojnë këtë në mënyrë shembullore. E para, “Spanjë 1937” e W. H. Auden-it, e shtyn dashurinë për më vonë, duke i lënë vendin luftës:
Për nesër rizbulimi i dashurisë romantike […]
Për nesër garat me biçikleta
Nëpër periferi mbrëmjeve të verës: por sot lufta.
Sot rritja e qëllimtë e mundësisë për të vdekur;
Pranimi i vetëdijshëm i fajit në vrasjen e domosdoshme.[11]
Poezia e dytë, “Spanja në zemrat tona”, e Pablo Neruda-s është një himn kushtuar Spanjës republikane luftarake:
Generales
traidores:
mirad mi casa muerta,
mirad España rota:
pero de cada casa muerta sale metal ardiendo
en vez de flores,
pero de cada hueco de España
sale España,
pero de cada niño muerto sale un fusil con ojos,
pero de cada crimen nacen balas
que os hallarán un día el sitio
del corazón.[12]
Gjeneralë
tradhtarë:
vërej shtëpinë time të vdekur,
vërej Spanjën e shkatërruar:
po në vend të luleve, nga çdo shtëpi e vdekur
rrjedh metal përvëlues,
Nga çdo zgavër e Spanjës
rrjedh Spanja,
Nga çdo fëmijë i vdekur ngrihet një pushkë me sy,
Nga çdo krim lindin plumba
Që një ditë do ta gjejnë shënjestrën
e zemrës suaj.
Kjo atmosferë, në të cilën angazhimi ishte vendimtar, shpjegon edhe izolimin e këtyre rretheve intelektuale të cilat, pavarësisht se orvateshin t’i ankoronin reflektimet e tyre në të tashmen, refuzonin të ngërtheheshin në kontradiktën midis fashizmit dhe antifashizmit. Ky ishte rasti i Georges Bataille-s dhe Collège de Sociologie-së të cilët, bazuar në interesin e tyre antropologjik mbi të shenjtën, ia nënshtruan mitet dhe simbolet e mobilizuara nga nazizmi një kritike tejet të hollë, por mbetën skeptikë në raport me antifashizmin pasi e konsideronin një ideologji që fshihte një formë të re pushteti.[13] Në kontekstin e kohës, ky pozicion zor se mund të gjente shprehje politike. Rrezikonte të ngatërrohej me ‘zonën gri’ të të pavendosurve dhe vëzhguesve të largët apo me një vetëpërmbajtje të thellë. Kultura ishte polarizuar midis fashizmit dhe antifashizmit. Nga njëra anë e barrikadës, Drieu la Rochelle-i, Brasillach-u, Céline-i, Papini, Jünger-i, Godfried Benn-i, Wyndham Lewis-i and Knut Hamsun-i nuk ishin të izoluar. Çka nuk mund të tolerohej ishte sjellja indiferente. Sensi i paralizës, zbrazëtisë dhe pafuqisë që rrok Rokentinin, heroin e “Neverisë” (1938) së Sartre-it, duhet t’i hapte rrugë imperativit etik e politik të angazhimit që Sartre-i do ta dramatizonte te “Udhët e lirisë” (1945) dhe do ta shpallte në numrin e parë të “Le Temps modernes”, duke kujtuar se shkrimtari duhet të ishte ‘brenda situatës së kohës së tij’.[14] Në vitin 1945 kultura evropiane karakterizohej nga shenja e antifashizmit.
Kthesa politike e intelektualëve shpjegohet nga disa faktorë.[15] Pikësëpari, marrja e pushtetit nga Hitleri në Gjermani – e pasuar nga shteti kleriko-fashist i Dollfuss-it në Austri dhe pronunciamento-ja e Franco-s në Spanjë – sollën një traumë të vërtetë. Nëse fashizmi italian kishte mbetur një fenomen kombëtar, i izoluar, i njohur pak dhe i keqkuptuar – të cilin e kishte përqafuar një sektor i gjerë i kulturës italiane, nga D’Annunzio-ja te Gentile-ja, madje edhe një pjesë e avangardës (futuristët) – ngadhënjimi i nacional-socializmit në Gjermani i dha fashizmit përmasa evropiane. Papritmas ai u shfaq si rrezik i tmerrshëm jo vetëm për lëvizjen punëtore, por edhe më gjerësisht për demokracinë dhe kulturën në nivel kontinental – një kërcënim që shkonte përtej sferës politike dhe dukej se kërcënonte vetë kulturën. Mjaftonte të dëgjoje deklaratat e udhëheqësve nazistë për të kuptuar se trashëgimia e iluminizmit ishte në rrezik: Goebbels-i shprehej: ‘1789 do të zhduket nga historia.’[16] Kjo shpjegonte nevojën për të ruajtur trashëgiminë kulturore të kërcënuar: “Filozofia e iluminizmit” (1933), e shkruar nga Ernst Cassirer-i në ditët e fundit të Vajmarit, u bë manifesti i humanizmit gjerman në ekzil.[17]
Në thelb Lufta Civile Spanjolle vetëm sa i dha luftës civile evropiane shprehje konkrete e të prekshme, të cilës nuk mund t’i shpëtonte njeri. Ishte një konflikt politik në të cilin dyluftonin vlerat, ideologjitë, botëvështrimet dhe konceptimet e kulturës. Motivet e atypëratyshme që i shtynë intelektualët t’i bashkoheshin lëvizjes antifashiste dhe më vonë rezistencës mund të kenë qenë të ndryshme, ku sipas rastit mbizotëronin zgjedhjet morale, politike a klasore, por ata konvergonin në domosdoshmërinë për të luftuar. Çka e shpjegon përhapjen e antifashizmit gjatë viteve 1930 nuk ishte as fuqia joshëse e një ideologjie, as forca e parezistueshme e ndonjë makine propagandistike, por kapaciteti i tij për t’u imponuar si etos kolektiv mbi të gjithë ata që kishin vendosur të luftonin diktaturat e Mussolini-t, Hitlerit dhe Franco-s.[18] Që në vitin 1924 Piero Gobetti e paraqiste antifashizmin në gazetën e tij “La rivoluzione liberale” si një zgjedhje ‘morale’ dhe ekzistenciale, ‘instinkt’ përpara se të merrte trajtën e një ideologjie.[19] Historiani George Mosse theksonte në autobiografinë e tij se antifashizmi ishte ‘lëvizje edhe politike, edhe kulturore’, në të cilin mund të angazhoheshe duke u përfshirë me doza të larta emocionale.[20] Po duhej pritur Albert Camus-ja, shkrimtar që nuk u bë kurrë komunist, që burimi moral i këtij angazhimi të pohohej me qartësinë më të madhe, kur e përkufizoi rezistencën më 1944 si rizbulim etik të politikës: ‘Ne nuk duam një politikë pa etikë, pasi e dimë se vetëm etika e justifikon politikën.’[21] Fati i Willi Münzenberg-ut, mjeshtrit të propagandës së Kominternit që u nda nga Partia Komuniste Gjermane më 1939 në shenjë proteste ndaj paktit nazi-sovjetik, tregon se si pa një etikë të tillë aparati i Moskës nuk do ta kishte të mundur të kontrollonte funksionarët e vet.[22]
Asimilimi i kulluar e i thjeshtë i antifashizmit në komunizëm është një projektim prapakthyes i historisë së antikomunizmit dhe jo një gjykim i bazuar në një analizë kontekstuale. Kronologjia e gjenezës së antifashizmit është e mjaftueshme për ta hedhur poshtë nocionin e origjinës së tij komuniste. Antifashizmi italian kishte nisur të organizohej në bashkësitë e emigrantëve të Francës dhe SHBA në vitin 1925, në kohën e miratimit të ‘ligjeve speciale’ të cilat kompletuan transformimin e qeverisë së Mussolini-t në një regjim fashist. Ishte Benedetto Croce-ja, përfaqësuesi kryesor i liberalizmit italian, që mori iniciativën e botimit në 1 maj 1925 të “Il Mondo”-s, ‘manifest’ i intelektualëve italianë. Dy vjet më vonë Concentrazione Antifascista Italiana në ekzil bashkonte shumicën e partive demokratike që ishin nxjerrë jashtë ligjit nga Mussolini, nga socialistët te republikanët, por pa komunistët, të cilët ishin pushtuar nga sektarizmi që mbisundonte orientimin politik të Kominternit të kohës.[23] Më 1935, me formulimin e politikës së Frontit Popullor, politika komuniste nuk bëri gjë tjetër përveçse mori një kthesë që kishte nisur dy vjet më parë, midis të majtës dhe botës intelektuale, të tronditur nga marrja e pushtetit nga nazistët në Gjermani. Në Francë apeli i parë për veprim unitar kundër fashizmit u bë disa ditë pas trazirave të 6 shkurtit 1934. Ai u nënshkrua nga surealistë të shquar (André Breton-i, René Crevel-i e Paul Éluard-i) dhe shkrimtarë afër komunizmit si Jean-Richard Bloch-u dhe André Malraux-ja. Pak ditë më vonë filozofi Alain dhe etnologët Paul Rivet e Paul Langevin themeluan Comité de Viligance des Intellectuels antifashistes-in.[24] Në Gjermani “Die Weltbühne”-ja, një gazetë javore majtiste e botuar nga socialisti i pavarur Carl von Ossietzky, kishte nisur që më 1930fushatën e krijimit të një fronti të bashkuar të së majtës kundër kërcënimit hitlerian, si kundërpërgjigje ndaj fitoreve të para zgjedhore të nazistëve. Asokohe socialdemokratët gjermanë ende i varnin shpresat te Hindenburg-u, kurse Partia Komuniste këmbëngulte në denoncimin e ‘social-fashizmit’.[25] Thënë shkurt, antifashizmi i intelektualëve nuk ishte nënprodukt i politikës së Frontit Popullor nga partitë komuniste, por i parapriu asaj.
Antifashizmi u identifikua edhe me luftën për paqe, në një kontinent ku plagët e Luftës së Parë Botërore ishin ende të hapura dhe balanca politike dukej edhe më e brishtë. Sulmi italian ndaj Etiopisë, rimilitarizimi i Rinlandit, lufta në Spanjë, lufta kino-japoneze; pastaj Konferenca e Mynihut, pushtimi i Çekosllovakisë dhe në fund një luftë e re botërore: përshkallëzimi solli një ankth në rritje në Evropë, jehona e të cilit u ndje edhe në art e kulturë. As duhet të harrojmë se fashizmi i bëri intelektualët shënjestër të preferuar, siç pati treguar Goebbels-i në autodafetë e 1 majit 1933 dhe u provua nga ekzili i detyruar i mijëra shkrimtarëve, gazetarëve, shkencëtarëve e artistëve. Për më tepër kultura antifashiste ishte pjesë mjaft e rëndësishme e kulturës së ekzilit, e mbartur nga turma pariash që endeshin nga një vend në tjetrin, ambasadorë të një Evrope humaniste të kërcënuar nga zhdukja. Antifashizmi u shpreh në një yjësi revistash në gjermanisht, italisht e spanjisht, të botuara nga emigrantët në Paris, Londër, Pragë, Cyrih, Amsterdam, Moskë, Nju Jork dhe Meksikë. Sipas historianit Peter Gay, shpirti i Vajmarit gjeti këtu ‘shtëpinë e vet të vërtetë’.[26]
Ndonëse nuk ka diskutim që antifashizmi përmbante një larmi rrymash (marksiste, kristiane, liberale, republikane) dhe nuk pati profil unitar, mbetet e vërtetë se të gjithë komponentët e tij të ndryshëm identifikoheshin me trashëgiminë iluministe. Kjo bazë vlerash u pranua universalisht, edhe nga komunistët, të cilët përpiqeshin ta pajtonin mbrojtjen e demokracisë në botën perëndimore me diktaturën e regjimit sovjetik në Rusi. Në analizë të fundit, ishte fashizmi që çimentoi unitetin e armiqve të vet. Antifashizmi ia kundërvinte pacifizmin e vet dhe një lloj fryme kozmopolite misticizmit të kombit dhe luftës. Ua kundërvinte parimet e barazisë, demokracisë, lirisë dhe qytetarisë vlerave reaksionare të autoritetit, hierarkisë dhe racës. Kundër iracionalizmit vitalist dhe antihumanist të apologjetëve të rendit totalitar, ai u brendashkrua në mënyrë energjike në traditën e iluminizmit, në konceptimin e tij universal të njerëzimit, racionalizmin dhe idenë e progresit. Antiliberalizmit fashist, me kultin e udhëheqësit dhe masës, i kundërvuri rendin ligjor, me pluralizmin dhe liritë e tij individuale. Shkurt, përtej ndarjeve të brendshme ideologjike e politike, antifashizmi kishte objektivin e përbashkët të mbrojtjes së një qytetërimi të kërcënuar. Fashizmi dhe antifashizmi u përballën duke mobilizuar secili vlerat, mitet themeluese, përkujtimet, flamujt, këngët dhe liturgjitë e veta. Kundër fesë politike fashiste të forcës, antifashizmi ngriti fenë civile të njerëzimit, demokracisë e socializmit.[27] I tillë ishte etosi i bashkëndarë që, në një kontekst historik të jashtëzakonshëm dhe medoemos kalimtar, bëri të mundur bashkimin e të krishterëve dhe komunistëve, liberalëve e kolektivistëve ateistë. Kjo konvergjencë bazohej në një themel minimal por thelbësor, i cili la mënjanë konceptime që në rrethana të tjera do të ishin të papajtueshme.
Sidoqoftë në mes të shekullit të njëzetë ky kthim në iluminizëm dhe në vlerat e 1789 mori një përmasë të ri, duke i fituar tiparet kryesore nga një hapësirë publike evropiane e përkufizuar nga kufij kulturorë, etikë e politikë. Antifashizmi përmbante të gjitha elementët kushtetimorë të një ‘sfere publike’ në kuptimin më tradicional të fjalës: letërsi, shkencë, arte, shtyp. Kauza antifashiste u mbrojt mbi të gjitha nga një yjësi shkrimtarësh, ku bënin pjesë emrat më të njohur të Francës e Gjermanisë, të cilëve iu bashkuan shkencëtarë si nobelistët Albert Einstein dhe Enrico Fermi dhe artistë si Picasso-ja dhe John Heartfield-i. Ai gjeti shprehje në një rrjet të gjerë revistash dhe buletinesh të printuara, krahas me disa organe shtypi me tirazh të lartë, dhe nganjëherë hyri në botën e filmit me filma si “Diktatori i madh” (1940) i Chaplin-it, “Edhe xhelatët vdesin” (1943) i Fritz Lang-ut dhe “Për kë bien kambanat” (1943) i Sam Wood-it. Kjo sferë publike qartazi mori trajta të ndryshme në kontekstet e ndryshme kombëtare, por po ashtu u zhvillua ndërkombëtarisht. Kërcënimi fashist ishte çimentoja që mundësoi një bashkekzistencë përjashtimore të rrymave tejet të ndryshme brenda një lëvizjeje të vetme dhe antifashizmi ishte një hapësirë publike në të cilën zgjedhjet u kryqëzuan në rrugë që, me t’u larguar ky rrezik, medoemos do të përplaseshin. Nëse, siç shpjegon Jürgen Habermas-i, sfera publike kishte lindur në shekullin e tetëmbëdhjetë si një rrjet debati dhe i ushtrimit kritik të arsyes, falë të cilit shoqëria civile mund të dallohej dhe me kohën të shprehte kundërshtinë e vet ndaj absolutizmit[28], antifashizmi organizoi dhe artikuloi një rezistencë të shoqërive demokratike të shekullit të njëzetë ndaj ngadhënjimit të diktaturave moderne. Ai ia doli të bashkojë – në mënyrë të përkohshme, por reale – lëvizjen punëtore dhe një inteligjencie që kërkonte t’i jepte zë protestës së një opinioni publik demokratik. Nuk është rastësi që intelektualët antifashistë do ta shihnin veten si filozofë të shekullit të njëzetë, funksioni thelbësor i të cilëve ishte të tregonin udhën drejt një përdorimi publik të arsyes. […]
Vijon
E përktheu: Arlind Qori
Marrë nga libri i autorit “Fire and Blood: The European Civil War, 1914–1945”, Verso 2015.
Imazhi: Demonstratë antifashiste në Nju Jork më 1 Maj: Gamma-Keystone via Getty Images
[1] John Reed, Ten Days That Shook the World (London: Penguin, 2007).
[2] Heinrich Mann, Der Haß (Frankfurt: Fischer, 1987).
[3] Louis Aragon, ‘Communisme et révolution’, në librin e Maurice Nadeau-së, Histoire du surréalisme, suivi de Documents surréalistes (Paris: Seuil, 1964), f. 204. Për impaktin e Revolucionit të Tetorit mbi inteligjencian evropiane, shih: Marcello Flores, L’immagine dell’URSS. L’Occidente e la Russia di Stalin (1927–1956) (Milan: Il Saggiatore, 1990), kapitujt 1 dhe 2.
[4] Për kongresin e Parisit të 1935, shih: Sandra Teroni, ed.,Pour la défense de la culture. Les textes du Congrès international des écrivains, Paris, juin 1935 (Dijon: Presses universitaires de Dijon, 2005). Po ashtu shih: Michel Winock, Le Siècle des intellectuels (Paris: Seuil, 1997), kapitulli 27; dhe Herbert Lottman, La Rive gauche. Du Front populaire à la guerre froide (Paris: Seuil, 1981), vëll. II, kapitulli 6. Për kongresin e Valencias, shih: Andrés Trapiello, Las armas y las letras. Literatura y guerra civil (1936–1939) (Barcelona: Planeta, 1994), kapitulli 10.
[5] George Orwell, Homage to Catalonia (London: Penguin, 1989), f. 2.
[6] Simone Weil, ‘Letter to Georges Bernanos’, në librin Simone Weil Reader, ed. George A. Panichas (New York: David McKay, 1977), f. 77.
[7] Eric J. Hobsbawm, The Age of Extremes (New York: Vintage, 1996), f. 160.
[8] Robert Brasillach, Les Sept Couleurs (Paris: Godefroy de Bouillon, 1995), f. 156.
[9] Shih: Christopher G. Flood, ‘Crusade or Genocide? French Catholic Discourse on the Spanish Civil War’, në librin e Janet Pérez-it and Wendell Aycock-ut, eds, The Spanish Civil War in Literature (Lubbock: Texas Tech University Press, 1990), ff. 60–2.
[10] Shih: Gareth Thomas, The Novel of the Spanish Civil War (1936–1975) (New York: Cambridge University Press, 1990), kapitulli 4.
[11] W. H. Auden, ‘Spain 1937’, në librin The English Auden: Poems, Essays and Dramatic Writings 1927–1939, ed. Edward Mendelson (London: Faber & Faber, 1977), ff. 424–5. Ky ishte versioni origjinal i poezisë, që daton në prill 1937; një version i mëvonshëm, i ndryshuar lehtas, gjendet në faqen 212 të të njëjtit tekst. Ai nuk është përkthyer kurrë në frëngjisht për shkak të refuzimit të autorit.
[12] Pablo Neruda, ‘I Explain Some Things’, në librin The Essential Neruda (Selected Poems), ed. Mark Eisner (San Francisco: City Lights, 2004), f. 67. Në origjinal është ‘España en el corazón. Himno a las glorias del pueblo en guerra (1936–1937)’, Obras completas, I. 1923–1954 (Barcelona: Galaxia Gutenberg, 1999), f. 371.
[13] Mbi përmbajtjen e Bataille-s në raport me antifashizmin, shih: ‘Desperanto’, New German Critique 67 (1996), ff. 22–6.
[14] Cituar në librin e Annie Cohen-Solal-it, Sartre 1905–1980 (Paris: Gallimard, 1985), f. 438.
[15] Shih: Eric J. Hobsbawm, ‘Gli intellettuali e l’antifascismo’, Storia del marxismo, vol. III/2 (Turin: Einaudi, 1981), ff. 441–90.
[16] Cituar në librin e Karl D. Bracher-it, La Dictature allemande. Naissance, structure et conséquences du national-socialisme (Toulouse: Privat, 1986), f. 31.
[17] Ernst Cassirer, The Philosophy of the Enlightenment (Princeton: Princeton University Press, 2009).
[18] Shih: Anson Rabinbach, ‘Legacies of Antifascism’, New German Critique 67 (1996), f. 7.
[19] Piero Gobetti, La rivoluzione liberale. Saggio sulla lotta politica in Italia (Turin: Einaudi, 1964), f. 178. Për antifashizmin e Gobetti-t, shih: Aurelio Lepre, L’anticomunismo e l’antifascismo in Italia (Bologna: Il Mulino, 1997), ff. 50–4.
[20] George L. Mosse, Confronting History: A Memoir (Madison: University of Wisconsin Press, 2000), f. 104.
[21] Albert Camus, ‘Au service de l’Homme’, në librin Essais (Paris: Gallimard, 1965). Ky pasazh është cituar edhe në librin e James D. Wilkinson-it, The Intellectual Resistance in Europe (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1981), f. 71.
[22] Shih: Babette Gross, Willi Münzenberg. Eine politische Biographie (Stuttgart: Klett- Cotta, 1966).
[23] Shih: the ‘Manifeste des intellectuels antifascistes’ – si dhe atë të Concentrazione Antifascista-s – në librin e Enzo Collotti-t, ed., L’antifascismo in Italia e in Europa (Turin: Loescher, 1975), ff. 34–7, 75–6.
[24] Shih: Nicole Racine, ‘Le Comité de vigilance des intellectuels antifascistes (1934–1939)’, Le Mouvement social 101 (1977), ff. 87–113; Pascal Ory and Jean-François Sirinelli, Les Intellectuels en France, de l’affaire Dreyfus à nos jours (Paris: Armand Colin, 1986), ff. 98–9; Lottman, La Rive gauche, ff. 148–58.
[25] Shih: István Deák, Weimar Germany’s Left-Wing Intellectuals (Berkeley: University of California Press, 1968).
[26] Peter Gay, Weimar Culture: The Outsider as Insider (New York: Norton, 2001), f. 145.
[27] Për dallimin midis ‘feve civile’ dhe ‘feve politike’, shih: Emilio Gentile, Les Religions de la politique. Entre démocratie et totalitarismes (Paris: Seuil, 2005).
[28] Shih: Jürgen Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere (Cambridge: Polity, 1989).
