/ Theodor Adorno/
45
Mendimi dialektik i kundërvihet sendëzimit edhe në kuptimin e refuzimit të konstatimit të gjërave individuale në izolimin dhe veçueshmërinë e tyre: këtë izolim e përcakton pikërisht si produkt të universales. Kësisoj mendimi dialektik vepron si korrektues edhe i fiksueshmërisë maniake, edhe i lëvizjes së pandalshme dhe boshe të mendjes paranojake, e cila për gjykimet e veta absolute paguan çmimin e humbjes së përvojës mbi materien. Mirëpo bash për atë arsye dialektika prapëseprapë nuk është ajo që mori formë në duart e shkollës hegeliane angleze, e aq më pak në atë të pragmatizmit të zellshëm të Dewey-t: sensi i proporcioneve, mënyra e të vendosurit të gjërave në perspektivën e duhur, e afërmendshmja (common sense) e thjeshtë, por e ngurtë. Nëse të krijohet përshtypja se vetë Hegeli, në bashkëbisedim me Gëten, i afrohet kësaj pikëpamjeje teksa e mbronte filozofinë e tij kundër platonizmit të Gëtes duke u bazuar në faktin se ajo nuk ishte “tjetër veçse shpirti i kundërvënies së lindur në çdo qenie njerëzore, i rregulluar dhe zhvilluar metodologjikisht, dhurata të cilës i dukej vlera në dallimin të së vërtetës nga e rrema”, kuptimi i mbuluar i këtij formulimi shtie djallëzisht në lëvdimin e asaj që “është e lindur në çdo qenie njerëzore” denoncimin e të afërmendshmes përderisa karakteristika kryesore njerëzore përkufizohet pikërisht si refuzimi për t’u udhëhequr prej të afërmendshmes, madje si e kundërta e saj. E afërmendshmja, vlerësimi korrekt i situatave, syri botëror i mësuar nga tregu, bashkëndan me dialektikën çlirimin nga dogma, dritëshkurtësia dhe paragjykimi. Serioziteti i saj përbën një moment të nevojshëm të mendimit kritik. Mirëpo mungesa e zotimit plot pasion e bën atë, sakaq, armiken e betuar të një mendimit të tillë. Përgjithësia e opinionit, i marrë menjëherë si të ishte një i vetëm në shoqëri, ka për përmbajtje konkrete konsensusin. Nuk është rastësi që në shekullin XIX të afërmendshmes iu drejtua dogmatizmi bajat, të cilit Iluminizmi i kishte shtënë ndërgjegjen e keqe, aq sa iu desh një arkeo-pozitivisti si Milli t’i kundërvihej. Sensi i proporcioneve lidhet tërësisht me detyrimin për të menduar sipas masave dhe vlerave të paracaktuara. Të duhet vetëm të dëgjosh ndonjë përfaqësues të klikës sunduese të thotë: “Kjo punë s’ka rëndësi.”, apo në ç’raste borgjezi flet për ekzagjerim, histeri, marrëzi, për të marrë vesh se apelimi i arsyes bëhet më së shumti bash në apologjitë për paarsyen. Hegeli e krahason frymën e shëndetshme të kontradiktës me kokëfortësinë e fshatarit që ka mësuar në shekuj të përballojë dëbimet dhe të dhjetën e zotëve të fuqishëm feudalë. Detyrë e dialektikës është t’i vërë në lojë pikëpamjet e mirëpeshuara të të pushtetshmëve në lidhje me pandryshueshmërinë e kursit të botës dhe të deshifrojë brenda “proporcioneve të tyre” pasqyrimin e saktë dhe të reduktuar të disproporcioneve të pamasa. Kur vihet përballë mënyrës sunduese të arsyes, arsyeja dialektike është paarsye: ajo bëhet e arsyeshme vetëm duke e përfshirë dhe mohuar këtë mënyrë. A nuk ishte diçka e çmendur dhe talmudike të ngulmoje, mu në mes të ekonomisë së këmbimit, mbi dallimin midis kohës së punës së shpenzuar nga punëtori dhe asaj që nevojitej për riprodhimin e jetës së tij?! A nuk bëhej lëmsh Niçja bash aty ku duhet të fshikullonte?! A nuk e paragjykuan dhe falsifikuan imazhin e botës Karl Krausi, Kafka, madje edhe Prusti, për të shkundur rrejshmërinë dhe paragjykimin?! Dialektika nuk mund të ndalet përpara koncepteve të shëndetit dhe sëmundjes, madje as përpara binjakëve të tyre si arsyeja dhe paarsyeja. Me t’i njohur rendin universal sundues dhe proporcionet e tij si të sëmurë – dhe të përshkuar në kuptimin më të mirëfilltë të fjalës nga paranoja dhe “projektimet patike” – ajo mund të shohë si qeliza të shëndetshme vetëm atë që nga standardet e atij rendi duket si e sëmurë, ekscentrike, paranojake – tamam “e çmendur”; dhe vlen si sot, si në mesjetë fakti që vetëm të marrët ua tregojnë zotërinjve të vërtetën. Detyra e dialekticienit është kësisoj ta ndihë këtë të vërtetë prej të marri të rrokë arsyet e veta, pa të cilat me siguri që do të bjerë në humnerën e sëmundjes së injektuar pamëshirshëm nga afërmendja e të tjerëve.
98
Mendimi dialektik përbën përpjekjen për t’u arratisur nga shtrëngesa e logjikës me forcat e veta. Mirëpo meqenëse i duhet t’i përdorë të tilla mjete, në çdo çast gjendet përpara rrezikut se mos vetë merr karakter shtrëngues: dredhisë së arsyes do t’i pëlqente të ngadhënjente edhe mbi dialektikën. Ekzistuesja nuk mund të kapërcehet veçse nëpërmjet një universaleje që rrjedh prej vetë rendit ekzistues. Universalja triumfon ndaj ekzistueses përmes vetë konceptit të kësaj të fundit; rrjedhimisht, në triumfin e saj, fuqia e ekzistencës së thjeshtë kërcënon vazhdimisht ta ripohojë veten me të njëjtën dhunë me të cilën u thye. Përmes sundimit absolut të mohimit, lëvizja e mendimit dhe e historisë bëhet, sipas skemës së antitezës imanente, pohim i pashtruar. Gjithçka përthithet në fazat ekonomike parësore dhe zhvillimin e tyre, të cilat nga ana e tyre i japin formë historikisht tërësisë së shoqërisë; mendimi në tërësinë e vet ka diçka prej asaj që artistët parisienë e quajnë genre chef d’oeuvre. Që gjëma shkaktohet pikërisht prej rreptësisë së këtij zhvillimi, që kjo rreptësi lidhet me sundimin, së paku nuk del në mënyrë eksplicite në teorinë kritike e cila, si teoria tradicionale, e pret shpëtimin nga progresioni i hap-pas-hapshëm. Rreptësia dhe totaliteti, idealet intelektuale borgjeze të domosdoshmërisë dhe përgjithësisë, e rrethshkruajnë formulimin e historisë, mirëpo për të njëjtën arsye e pasqyrojnë kushtetimin e shoqërisë në konceptet e mëdha, të rënda dhe të palëvizshme kundër të cilave drejtohen kritika dialektike dhe praksisi. Nëse Benjamini ka thënë se historia deri më tash është shkruar nga këndvështrimi i fitimtarit dhe duhet shkruar nga ai i të mposhturve, na duhet të shtojmë se dija duhet të paraqesë me të vërtetë njëpasnjëshmërinë fatalisht drejtvizore të fitores dhe humbjes, gjithashtu duhet ta drejtojë veten kah ato gjëra të cilat nuk janë përfshirë në këtë dinamikë, që kanë rënë rrugës – ato që mund të quhen mbeturinat dhe të paditurat që i kanë shpëtuar dialektikës. Është në natyrën e të mposhturve që të duken, në impotencën e tyre, si të parëndësishëm, ekscentrikë, të përqeshur. Ajo që e kapërcen shoqërinë sunduese nuk ka të bëjë vetëm me potencialitetin që zhvillohet brenda saj, por edhe me të gjitha ato që nuk i përshtaten tamam ligjeve të zhvillimit historik. Teoria duhet të merret me të shtrembrën, të padepërtueshmen, të paasimilueshmen të cilat, si të tilla, padyshim që bartin diçka anakronike, por prapëseprapë nuk janë tërësisht të vjetruara përderisa kanë në vete një hov dinamike historike.
E përktheu Arlind Qori
Marrë nga: Theodor Adorno – Minima Moralia: Reflections on a Damaged Life. Verso 2005
