/John Cottingham/
Ç’kuptim ka të fitosh gjithë botën nëse humbet shpirtin tënd?! Sot shumë më pak njerëz ka gjasë ta kapin jehonën biblike të kësaj pyetjeje krahasuar me 50 vjet më parë. Por pyetja mbetet urgjente edhe sot. Ne ndoshta nuk e dimë saktësisht se ç’kuptojmë tashmë me shpirt, por me intuitë e kapim se ç’kuptohet me humbjen e shpirtit – çorientimi moral dhe kolaps ku ajo që është e vërtetë dhe e mirë rrëshqet nga sytë, dhe ne zbulojmë se na ka shkuar jeta për fitime sipërfaqësore që në fund të fundit janë të pavlera.
Është bërë zakon të mendohet se shkenca dhe teknologjia do të na japin botën. Po tashmë duket sikur ato po na lejojnë ta shkatërrojmë atë. Faji nuk qëndron te vetë njohuritë shkencore, që janë një prej arritjeve më të mira të njerëzimit, por me lakminë dhe dritëshkurtësinë tonë në shfrytëzimin e këtyre njohurive. Ka një rrezik real që mund të përfundojmë në skenarët më të këqij të mundshëm – kemi humbur botën, si edhe veten tonë.
Po ç’është shpirti? Shtysa shkencore moderne është të heqim dorë nga nocionet okulte apo ‘fantazmagorike’ si shpirtrat dhe fantazmat, si dhe ta njohim veten tonë tërësisht si pjesë të botës natyrore, që ekziston dhe vepron përmes të njëjtave proceseve fizike, kimike dhe biologjike që hasim kudo tjetër në mjedis.
Ne nuk kemi nevojë të mohojmë vlerën e perspektivës shkencore. Por ka mjaft aspekte të përvojave njerëzore që nuk mund të kapen përshtatshëm në terminologjinë e shqyrtimit shkencor tejpersonal dhe sasior. Koncepti i shpirtit mund të mos jetë pjesë e gjuhës shkencore; por ne menjëherë e njohim atë dhe reagojmë ndaj saj me atë që kuptohet në poezi, novela dhe gjuhën e përditshme, ku termi ‘shpirt’ përdoret për të na lajmëruar përvoja të tilla të fuqishme dhe transformuese që i japin kuptim jetës tonë. Përvoja të tilla përfshijnë gëzimin që rrjedh nga dashuria për një qenie tjetër njerëzore, apo ekzaltimin kur i jepemi bukurisë së një vepre të madhe artistike apo muzikore, apo, si në poemën e William Wordsworth-it ‘Tintern Abbey’ (1798), ‘gjendja shpirtërore e qetë dhe e bekuar’ është ajo ku ne ndihemi të njësuar me botën natyrore rreth nesh.
Përvoja të tilla të vyera varen nga disa karakteristika të veçanta të ndjeshmërisë njerëzore që ne nuk duam t’i humbasim me asnjë çmim. Duke përdorur termin ‘shpirt’ për t’iu referuar atyre, nuk kemi përse ta mendojmë veten tonë si substancë jomateriale prej fantazme. Krejt ndryshe, ne mund të mendojmë për ‘shpirtin’ që i referohet një sërë atributesh – të njohjes, ndjenjave dhe vetëdijes – që mund të varen nga procese biologjike që i mbështesin ato, e prapëseprapë na aftësojnë për të hyrë në një botë me kuptim dhe vlera që shkojnë përtej natyrës tonë biologjike.
Hyrja në këtë botë kërkon cilësi të dallueshme të mendimit dhe racionalitetit. Por ne nuk jemi intelekte abstrakte, të shkëputur nga bota fizike, duke e soditur dhe manipuluar atë nga jashtë. Për të kuptuar se ç’na bën plotësisht njerëzorë, ne duhet t’i kushtojmë rëndësi pasurive dhe thellësive të reagimeve emocionale që na lidhin me botën. Përqasja e jetëve tona emocionale në harmoni me zgjedhjet racionale të synimeve dhe projekteve tona është pjesë jetike e shërimit dhe integrimit të shpirtit njerëzor.
Në librin e tij mjaft evokues ‘Shpirti i uritur’ (1994), autori amerikan Leon Kass argumenton se të gjitha aktivitetet tona jetësore, madje edhe ato në dukje të zakonshme, të tilla si mbledhja rreth një tryeze për të ngrënë, mund të luajnë rolin e tyre në ‘përsosjen e përgjithshme të natyrës tonë’. Në një libër më të vonshëm ‘Vendet e shpirtit’ (botimi i tretë, 2014), arkitekti me qasje ekologjike Christopher Day flet për nevojën e njerëzve për të jetuar, projektuar dhe ndërtuar shtëpitë e tyre në mënyrë të harmonizuar me format dhe ritmet e botës natyrore, duke siguruar ushqim për nevojat dhe dëshirat tona më të thella.
Gjuha e ‘shpirtit’ e hasur këtu dhe në shumë kontekste të tjera, antike dhe moderne, përfundimisht flet për dëshirën njerëzore për transcendencë. Objekti i kësaj thirrjeje nuk kapet mirë në gjuhën abstrakte të doktrinës teologjike apo teorisë filozofike. Ajo qaset më mirë përmes praksisit, apo se si kjo teori ka lindur. Praktikat shpirtërore tradicionale – aktet shpesh të zakonshme të besnikërisë dhe përkushtimit, të themi, të gjetura në ritet që shënojnë lindjen ose vdekjen e një të dashuri, ose rituale të tilla si shkëmbimi i unazave – sigurojnë një mjet të fuqishëm për shprehjen e këtyre dëshirave. Pjesë e fuqisë dhe rezonancës së tyre është se ato veprojnë në shumë nivele, duke arritur shtresa më të thella të moralit dhe reagimeve shpirtërore dhe emocionale nga ç’mund të arrihen vetëm përmes intelektit.
Kërkimi për mënyra për të shprehur dëshirën për një kuptim më të thellë në jetët tona duket se është pjesë e paçrrënjosshme e natyrës tonë, pavarësisht nëse identifikohemi apo jo si besimtarë fetarë. Nëse do të kënaqeshim t’i strukturonim jetët tona tërësisht brenda parametrave të fiksuar dhe të padiskutueshëm, ne do të reshtnim së qeni vërtet njerëzorë. Ka diçka brenda nesh që kërkon gjithmonë të shkojë përpara, që refuzon të kënaqet me rutinat utilitare të përvojave të përditshme, që bën thirrje për diçka ende të paarritur që do të sjellë shërim dhe përmbushje.
Në mënyrë të veçantë, ideja e shpirtit lidhet me kërkesën tonë për identitet dhe personalitet. Filozofi francez René Dekart, duke shkruar në 1637, foli ‘për këtë vete, pra për shpirtin që më bën atë që jam’. Ai vazhdoi të argumentonte më tej se ky shpirt është diçka tërësishst jofizike, por tashmë ka pak vetë, nisur nga njohuritë tona për trurin dhe funksionet e tij, që dëshirojnë ta ndjekin atë në këtë linjë. Por edhe nëse refuzojmë qasjen jomaterialiste të Dekartit për shpirtin, secili prej nesh mban një ndjesi të fortë të ‘kësaj veteje’, kjo vete që më bën çka jam. Ne jemi të gjithë të përfshirë në këtë detyrë të kuptimit të ‘shpirtit’ në këtë drejtim.
Por ky thelb i vetes që kërkojmë të kuptojmë, si dhe rritja dhe pjekuria që kërkojmë të ushqejmë në veten tonë dhe të inkurajojmë të tjerët, nuk përbëjnë një fenomen statik apo të mbyllur. Secili prej nesh është në një rrugëtim, për t’u rritur dhe mësuar, dhe për t’ia mbërritur më të mirës që mund të bëhemi. Kësisoj, terminologjia e ‘shpirtit’ nuk është thjesht përshkruese, por ajo që filozofët shpesh e quajnë ‘normative’: shpalosja e gjuhës së ‘shpirtit’ na paralajmëron jo vetëm për gjendjen tonë në të tashmen, por për një vete më të mirë që e zotërojmë në fuqinë e transformimit.
Të thuash se ne kemi shpirt do të thotë pjesërisht se ne njerëzit, pavarësisht të metave tona, jemi thelbësisht të prirë kah e mira. Ne jemi të etur për t’u ngritur mbi teprimet dhe kotësitë që kaq lehtësisht mund të na tërheqin poshtë dhe, në përvojat dhe praktikat njerëzore transformuese që i quajmë ‘shpirtërore’, të shquajmë diçka me vlera transcendentale dhe rëndësi që na shtyn përpara. Duke iu përgjigjur kësaj thirrjeje, ne synojmë të realizojmë veten tonë të vërtetë, veten që duhet të ishim. Kjo është domethënia e kërkimit të shpirtit; dhe këtu, nëse ekziston një kuptim i jetës njerëzore, duhet të kërkohet ky kuptim.
E përktheu Jani Marka
Marrë nga revista Aeon
Imazhi: Marko Davidovic
