Premisa e gabuar teorike që çon në pozicione reaksionare në praktikë
/David Rey/
Me ngritjen e lëvizjes feministe dhe luftën kundër shtypjes së grave, pjesë të së majtës dhe të së njëjtës lëvizje feministe kanë ringjallur idenë e “pagave për amvisat”. Ata i klasifikojnë punët e shtëpisë të kryera nga gratë si punë “të papaguar”, duke pretenduar se kapitalistët ulin kostot e tyre duke u mbështetur mbi këtë punë të papaguar. Cili është qëndrimi marksist mbi këtë çështje?
Silvia Federici, një feministe e njohur dhe një nga mbrojtëset më të zjarrta të pagave për amvisat, e mbështet këtë kërkesë mbi argumentin vijues:
“Kjo pagë do të ishte një mënyrë për të ndryshuar natyrën e punëve të kujdesit dhe për të theksuar se, në vetvete, bëhet fjalë për punë. Punët e shtëpisë duhet të konsiderohen si një aktivitet i paguar pasi kontribuojnë në prodhimin e punës dhe prodhojnë kapital, duke bërë të mundur çdo formë tjetër prodhimi.”
Pikëpamjet e kësaj pjese të së majtës dhe të lëvizjes feministe mund të përmbledhim si vijon: në shtëpinë një familjeje, fëmijët e punëtorit prodhohen, ushqehen dhe rriten dhe do të bëhen punëtorë të së nesërmes. Kapitalistët e marrin këtë punë falas. Ata nuk japin asnjë kontribut për rritjen e punëtorëve, të cilët janë gati të shfrytëzohen në ndërmarrjet e tyre kur hyjnë në tregun e punës. Për më tepër, “krijuesja” e kësaj “pune riprodhuese” (d.m.th. kush riprodhon fuqinë punëtore) është amvisa, e cila nuk merr asnjë qindarkë në këmbim. “Puna” e saj konsiderohet e pakualifikuar dhe me pak vlerë nga kapitalizmi, i cili vlerëson vetëm punën e burrit jashtë shtëpisë. Si përfundim: nëse “burri” merr pagë për punën që konsiderohet produktive, “puna riprodhuese” – e cila është shumë e rëndësishme për të rritur gjeneratat e reja të punëtorëve – duhet të ketë të njëjtin nivel të rëndësisë si e mëparshmja dhe, për rrjedhojë, amvisa duhet të marrë rrogë. Kjo do ta lejonte gjithashtu atë të fitonte pavarësinë brenda njësisë familjare.
Pyetjet teorike kërkojnë parime të mirëpërcaktuara me rigorozitet, përndryshe mund të ngatërrohemi lehtësisht. Pozicioni marksist mbi këtë çështje bazohet në dy aspekte. I pari është një këndvështrim shkencor, bazuar në teorinë e vlerës me bazë punën dhe, më konkretisht, lidhet me përbërjen e vlerës së fuqisë punëtore (d.m.th. përbërjen e pagës). I dyti është një këndvështrim politik socialist që përputhet me interesat e përgjithshëm të klasës punëtore dhe posaçërisht të grave që punojnë, në luftën e tyre për çlirimin social, për socializëm dhe për të kapërcyer familjen patriarkale.
Do t’i analizojmë punët e shtëpisë të amvisave bazuar në këto dy këndvështrime. Kjo bazohet në të kuptuarin e ligjeve të kapitalizmit, të cilat përcaktojnë se çfarë janë pagat. Nëse i kuptojmë gabimisht këto ligje, asnjë justifikim moralist i pagave për punët e shtëpisë nuk do ta zgjidhë problemin e pabarazisë seksuale dhe varfërisë. Për thjeshtësi, do të marrim shembullin më bazik si pikënisjen tonë: një familje punëtore ku partneri mashkull, burri, punon jashtë shtëpisë, ndërsa gruaja përmbush rolin e amvisës në shtëpi.
Çfarë janë pagat?
Së pari, do të fillojmë duke përcaktuar se çfarë është vlera e fuqisë punëtore – pra pagat – dhe si përcaktohet ajo. Fuqia punëtore është një koleksion i aftësive fizike dhe intelektuale që i lejojnë një punëtori të kryejë punë për një kompani, një entitet ose një individ, i cili në këmbim shpërblehet me një pagë.
Vlera e fuqisë punëtore, e shprehur në paga, përcaktohet në të njëjtën mënyrë si ajo e çdo malli tjetër: nga koha e punës shoqërisht e nevojshme që kërkohet për ta prodhuar atë; domethënë nga sasia e mjeteve të nevojshme të jetesës, në kushtet e dhëna shoqërore të secilës epokë, të cilat do të sigurojnë riprodhimin e punëtorit. Kështu, me pagat e tij punëtori mund të sigurojë mjetet e nevojshme të jetesës për të qenë në gjendje të vazhdojë punën në bazë ditore: ushqim, strehim, veshje, arsim, transport etj.
Riprodhimi i punëtorit përmes pagave është i një karakteri të dyfishtë: riprodhimi i fuqisë punëtore të vetë punëtorit që të punojë çdo ditë dhe – thelbi i çështjes në fjalë – për t’i lejuar të krijojë një familje, e cila do të siguronte riprodhimin seksual të punëtorëve të ardhshëm në mënyrë që mënyra e prodhimit kapitalist të mund, për pasojë, të vazhdojë të funksionojë kur fuqia e konsumuar e punës të tërhiqet nga procesi i prodhimit.
Marksi dhe Engelsi mbi pagat dhe fuqinë punëtore në familje
Marksi dhe Engelsi u bazuan në përkufizimin e lartpërmendur të pagave në të gjitha shkrimet e tyre ekonomike. Sipas Marksit:
“Çfarë është, pra, vlera e fuqisë punëtore? Si ajo e çdo malli tjetër, vlera e saj përcaktohet nga sasia e punës së nevojshme për ta prodhuar atë. Fuqia punëtore e një burri ekziston vetëm në individualitetin e gjallë të tij. Një njeri duhet të konsumojë një masë të caktuar gjërash të domosdoshme që të rritet dhe të vazhdojë jetën. Por burri, si makineria, do të konsumohet dhe duhet të zëvendësohet nga një burrë tjetër. Përveç masës së domosdoshmërive të nevojshme për mirëmbajtjen e tij, atij i nevojiten një sasi tjetër domosdoshmërish për të sjellë një kuotë të caktuar fëmijësh që do ta zëvendësojnë atë në tregun e punës dhe për të vazhduar garën e punëtorëve. Për më tepër, për të zhvilluar fuqinë e tij punëtore dhe për të fituar një aftësi të caktuar, duhet të shpenzohet një sasi tjetër vlerash. ” (Karl Marks, “Vlera, çmimi dhe fitimi”, 1865)
Në të njëjtën vepër Marksi thekson:
“Kufiri i saj përfundimtar [i pagave] përcaktohet nga elementi fizik, që do të thotë se për të ruajtur dhe riprodhuar vetveten, për të përjetësuar ekzistencën e saj fizike, klasa punëtore duhet të marrë gjërat absolutisht të domosdoshme për të jetuar dhe për t’u shumuar. Vlera e këtyre domosdoshmërive formon, pra, kufirin përfundimtar të vlerës së punës. ” (Karl Marks, “Vlera, çmimi dhe fitimi”, 1865)
Është e rëndësishme të theksohet se Marksi pa dyshim vë në dukje se pagat jo vetëm që merren si një mjet për të mbajtur punëtorin, por edhe për të mbështetur familjen e tij, e cila përfshin amvisën dhe fëmijët. Siç shpjegon Marksi te Das Kapital-i:
“Vlera e fuqisë punëtore përcaktohet jo vetëm nga koha e punës së nevojshme për të mbajtur një punëtor të rritur, por edhe nga puna e nevojshme për të mbajtur familjen e tij. (Karl Marx, “Das Kapital”, vëll. 1, seksioni 3, kapitulli 15 ‘Makineria dhe industria moderne’, 1867)
Sërish:
“Pronari i fuqisë punëtore është i vdekshëm. Që paraqitja e tij në treg të jetë e vazhdueshme, dhe shndërrimi i vazhdueshëm i parave në kapital e supozon këtë, shitësi i fuqisë punëtore duhet të sigurojë vazhdimësinë e tij ‘në kuptimin që çdo individ i gjallë siguron vazhdimësinë e tij me anë të lindjes.’ Fuqia punëtore e tërhequr nga tregu prej konsumimit dhe vdekjes, duhet të zëvendësohet vazhdimisht nga, së paku, një sasi e barabartë fuqie e freskët punëtore. Prandaj shuma e mjeteve të jetesës të nevojshme për prodhimin e fuqisë punëtore duhet të përfshijë mjetet e nevojshme për zëvendësuesit e punëtorit, d.m.th. fëmijët e tij, në mënyrë që kjo garë e pronarëve të mallrave të mund të vazhdojë paraqitjen e saj në treg. (Karl Marks, “Das Kapital”, vol. 1., kapitulli 6, ‘Blerja dhe shitja e fuqisë punëtore’, seksioni 3, 1867)
Engelsi është gjithashtu i qartë për këtë çështje. Në përmbledhjen e tij të njohur për “Das Kapital”-in, ai shpjegon sa vijon:
“Ç’është vlera e fuqisë punëtore? Vlera e çdo malli matet me punën e kërkuar për prodhimin e tij. Fuqia punëtore ekziston në formën e punëtorit të gjallë i cili kërkon një sasi të caktuar mjetesh jetese për ekzistencën e tij dhe për mirëmbajtjen e familjes së tij, e cila siguron vazhdimësinë e fuqisë punëtore edhe pas vdekjes së tij. Koha e punës e nevojshme për prodhimin e këtyre mjeteve të jetesës përfaqëson, pra, vlerën e fuqisë punëtore. Kapitalisti paguan për të çdo javë dhe blen kështu punën e një javë të punëtorit. Deri më tani zotërinjtë ekonomistë do të jenë mjaft dakord me ne për sa i përket vlerës së fuqisë punëtore. ” (Frederik Engels, ‘Rishikim i vëllimit I të Das Kapital-it’ për Demokratisches Wochenblatt, 1868)
Vëzhgimet e Marksit mbi shpenzimet e trajnimit dhe arsimimit për punëtorin, të cilat gjithashtu përfshihen në pagë, janë interesante:
“Në mënyrë që të modifikojë organizmin e njeriut, në mënyrë që ai të fitojë aftësi dhe aftësi në një degë të caktuar të industrisë, si dhe të bëhet fuqi punëtore e një lloji të veçantë, është i domosdoshëm një arsim ose trajnim special dhe kjo, nga ana e vet, kushton një ekuivalent në mallra me një sasi më të madhe ose më të vogël. Kjo shumë ndryshon në përputhje me karakterin pak a shumë të komplikuar të fuqisë punëtore. Shpenzimet e këtij edukimi (tepër të vogla në rastin e fuqisë punëtore të zakonshme), hyjnë pro tanto në vlerën totale të shpenzuar në prodhimin e tij. ” (Karl Marks, “Das Kapital”, vol. 1, seksioni 3, kapitulli 6, ‘Blerja dhe shitja e fuqisë punëtore’, 1867)
Çështja qendrore është kjo: siç shpjegojnë Marksi dhe Engelsi, paga e punëtorit mbulon kohën e punës së nevojshme për të mbajtur punëtorin brenda kushteve të caktuara sociale në mënyrë që punëtori të kthehet në punën e tij çdo ditë dhe për riprodhimin e fuqisë punëtore; d.m.th. të pasurit një familje dhe të lënit një pasardhës. Me pak fjalë, e ashtuquajtura “punë riprodhuese”, siç përcakton një pjesë e lëvizjes feministe punën shtëpiake, tashmë paguhet nga paga e fituar nga punëtori.
Nga pikëpamja e ligjeve të kapitalizmit, nuk ka padrejtësi ekonomike në mospagimin e amvisës direkt për punën që ajo kryen në shtëpi. Pagat e supozuara që i detyrohen – domethënë mjetet e saj të domosdoshme të jetesës – janë përfshirë tashmë në pagën ose pagat e një anëtari ose anëtarëve të njësisë familjare që punojnë jashtë shtëpisë. Ajo që po shohim nuk është një padrejtësi e shfrytëzimit kapitalist, por më tepër një situatë shtypjeje dhe skllavërie shtëpiake nën mënyrën e prodhimit kapitalist, ku amvisa është e dënuar të luajë rolin e shërbyeses për burrin e fëmijët e saj dhe të varet plotësisht nga burri për jetesën e saj. Prandaj kërkesat e asaj pjese të lëvizjes feministe për një pagë për amvisat është një utopi e cila nuk mund të realizohen. Është edhe reaksionare, siç do ta shpjegojmë në kohën e duhur, dhe nuk ka asnjë bazë në ekonominë shkencore.
A janë kapitalistët njerëz kaq ndihmues?
Le ta trajtojmë çështjen nga një kënd tjetër. Nëse gruaja kryen punë produktive, e cila konsiston në kontributin e prodhimit të punëtorëve me pagë në trajtën e fëmijëve dhe burrit të saj (ajo përgatit ushqimin e tyre, lan fëmijët, kujdeset për ta kur sëmuren, i vesh, pastron dhe mirëmban shtëpinë etj.), gruaja do të duhej të konsiderohej si punëtore e cila, ashtu si burri i saj, duhet të ketë një pagë që përbëhet nga mjetet e jetesës për jetesën e përditshme. Por, natyrisht, ajo nuk merr pagë direkt nga ndonjë kapitalist i veçantë dhe për këtë arsye do të dënohej të vdiste nga uria, por nuk ndodh kështu. Atëherë, nga vijnë mjetet e jetesës për jetesën e amvisës? Nga vijnë paratë që i detyrohen nënës për të paguar edukimin dhe kujdesin shëndetësor të fëmijëve të saj, ose për të paguar shtëpinë në të cilën jeton, nëse ajo nuk merr asnjë qindarkë si amvisë? Pavarësisht se sa mund të mendohesh për këtë, përgjigja është e qartë si drita. Të gjitha mjetet e nevojshme të jetesës për gruan dhe për fëmijët e saj (ushqimi, akomodimi, rrobat, arsimimi, shëndeti, energjia elektrike etj.) mund të vijnë vetëm nga paga e burrit. Kështu, nëse paga e burrit do të përfshinte vetëm mjetet e jetesës për jetesën e tij, nuk do të kishte asgjë fare për gruan ose për fëmijët e tij. Apo ndoshta kapitalistët janë aq solidarë sa t’i japin punëtorit një pagë përmes së cilës shumë njerëz (mezi) mbijetojnë?! Në thelb kjo është situata.
Nëse kapitalistët do t’i kushtonin vëmendje arsyetimit të mendimtarëve si Federici, ata do të thoshin: “Ajo që ju propozoni na tingëllon mirë. Gruaja duhet të paguhet për punën e saj dhe, për sa kohë që më shumë se një person mund të jetojë me pagën që ne paguajmë punëtorin, do të ulim pagën e punëtorit në minimumin e duhur për të, sikur të jetonte vetëm (për të mos shkelur teorinë e vlerës me bazë punën sipas Marksit, të cilën ne e kemi shkelur për dy shekuj pa e kuptuar as vetë, siç na thonë këta këshilltarë të së majtës) dhe ne do t’i japim amvisës pjesën që i takon që të mund të jetojë pa qenë e varur prej kujt”. Me fjalë të tjera, punëdhënësit do të dorëzonin çdo javë dy paga: një për punonjësin e tyre dhe një tjetër për gruan e punonjësit.
Sigurimi i një page për amvisën do të ishte një fitore e madhe për kauzën feministe, megjithëse do të ishte arritur me koston e uljes së pagës së burrit të saj përgjysmë. Në fund, asgjë nuk do të kishte ndryshuar; kombinimi i të dy pagave do të rezultonte në të njëjtën pagë që burri kishte më parë. Kapitalisti në asnjë mënyrë nuk do të jepte më shumë se ç’ka dhënë më parë. Atëherë, çfarë do të dëshmonte kjo? Që paga e burrit përfshinte mjetet e jetesës për gruan e tij dhe jetesën e fëmijëve, e cila ishte ajo që dëshironim të demonstronim dhe atë që Marksi dhe Engelsi patën shpjeguar dhe treguar tashmë një shekull e gjysmë më parë.
Zhvlerësimi i pagës së familjes
Realiteti i natyrës së pagës dhe mirëqenies së familjes konfirmohet në shumë mënyra çdo ditë.
Në një vend të prapambetur kapitalist si Spanja, përfshirja në shkallë të gjerë e grave në punën prodhuese u bë më vonë se në Evropën Perëndimore dhe Amerikën e Veriut. Për pasojë, sot është shumë e zakonshme që të moshuarit të deklarojnë se 40 ose 50 vjet më parë një familje e mbante veten me një pagë të vetme (atë të burrit), por tani secili bashkëshort duhet të punojë, madje edhe kështu ata mezi e shtynin fundin e muajit. Si ndikon kjo në teorinë e Marksit mbi përbërjen e pagave në familjen e njerëzve të punës? Ndryshimi që ka ndodhur është se futja masive e grave në tregun e punës ka krijuar kushtet ku kapitali tenton të ulë pagën mesatare të përgjithshme pasi, përderisa gruaja punon, burri nuk ka më nevojë të mbështesë gruan dhe pjesën tjetër të familjes me një ndihmë “shtesë”.
Kjo ishte argumentuar tashmë më parë nga Marksi kur shpjegonte efektin e makinerisë në familjen që punonte jo vetëm me përfshirjen e grave në punë jashtë shtëpisë, por edhe atë të fëmijëve që jetonin në zemrën e familjes:
“Makineritë, duke hedhur çdo anëtar të një familjeje në tregun e punës, përhapin vlerën e fuqisë punëtore të burrit në të gjithë familjen e tij. Kështu ato zhvlerësojnë fuqinë e tij punëtore. Blerja e fuqisë punëtore të një familjeje me katër punëtorë, ndoshta, kushton më shumë nga ç’kushtonte më parë për të blerë fuqinë e punës së kryefamiljarit, por nga ana tjetër puna katërditore zë vendin e një dite dhe çmimi i tyre bie në përpjesëtim me tepricën e punës së tepërt të të katërtave mbi punën e tepërt të njërës. Në mënyrë që familja të jetojë, tani duhen katër njerëz që jo vetëm të punojnë, por edhe të shpenzojnë punë të tepërt për kapitalistin. Kështu ne shohim që makineritë, ndërsa shtojnë materialin njerëzor që formon objektin kryesor të fuqisë shfrytëzuese të kapitalit, në të njëjtën kohë ngrenë shkallën e shfrytëzimit. ” (Karl Marks, seksioni 3, kapitulli 15 ‘Makineria dhe industria moderne’. “Kapitali”, vëll. 1., 1867).
Me fjalë të tjera, paga që i lejon një familjeje të mbajë veten zhvlerësohet individualisht pasi më shumë anëtarë të familjes përfshihen në tregun e punës, i cili nga ana tjetër konfirmon që çdo pagë individuale përfshin një pjesë proporcionale që i lejon familjes të mbajë veten si një e tërë.
Sigurisht, siç ndodh edhe në aspekte të tjera të ekonomisë kapitaliste (çmimet, normat e fitimit, normat e mbivlerës etj.), nuk ndodh që çdo kapitalist të rregullojë pagën e punëtorëve të vet një nga një, duke peshuar me kujdes çdo situatë individuale. Përkundrazi, paga mesatare vendoset në përputhje me kushtet e dhëna në secilën degë të prodhimit dhe zonës gjeografike në lidhje me llojin mesatar të familjes në një zonë gjeografike specifike dhe në përputhje me koston mesatare të mallrave bazë në zonën e specifike.
Marksi mbi ndikimet në familjen punëtore me gruan që kryen punë jashtë shtëpisë në largësi të madhe, thotë si vijon në njërën nga shënimet e Das Kapital-it:
“Meqenëse funksione të caktuara familjare, si fëmijët e gjirit, nuk mund të shtypen plotësisht, nënat e konfiskuara nga kapitali duhet të provojnë zëvendësime të njëfarë lloji. Puna shtëpiake, si qëndistaria, duhet të zëvendësohen me blerjen e artikujve të gatshëm. Prandaj shpenzimi i zvogëluar i punës në shtëpi shoqërohet me një shpenzim të shtuar parash. Kostoja e mbajtjes së familjes rritet dhe balancon të ardhurat më të mëdha. Përveç kësaj, ekonomia dhe gjykimi mbi konsumin dhe përgatitjen e mjeteve të jetesës bëhen të pamundura. ” (Karl Marks, shënim 39, seksioni 3, kapitulli 15 ‘Makineria dhe industria moderne’. “Kapitali”, vëllimi 1., 1867)
E thënë thjesht, pa marrë parasysh sa rritet paga e familjes me përfshirjen e grave në punë produktive, kjo balancohet nga rritja e kostove të mirëmbajtjes për familjen, qoftë kjo për shkak të rritjes së konsumit të lëndëve kryesore që nuk ishin të nevojshme më parë (rroba, etj.) ose për shkak të nevojës për t’u punësuar me pagë për t’u kujdesur për fëmijët, për të pastruar shtëpinë etj.
A janë fëmijët “vlerë këmbimi” e prodhuar nga amvisa?
Një aspekt i fundit për të analizuar është pretendimi i teoricienëve të kësaj tendence të re feministe se amvisat janë punëtore dhe funksioni i tyre është t’i bëjnë fëmijët e tyre në mallra “të fuqisë punëtore”, paga të reja, të cilët kanë “vlerë këmbimi”, kosto prodhimi. Siç diskutuam më lart, ato pretendojnë se amvisat nuk marrin asnjë pagë për këtë punë. Megjithëse kjo është trajtuar kryesisht në analizën tonë të mëparshme, ia vlen të zgjerohet në këtë pikë për të arritur në përfundime të reja.
Në librin “Puna riprodhuese dhe shtëpiake”, Isabel Larrañaga, Begoña Arregui dhe Jesús Arpal-i shprehen:
“Eklipsimi i punës riprodhuese nga puna prodhuese buron nga diferencimi midis vlerës së përdorimit dhe vlerës së këmbimit të mbështetur nga teoria ekonomike. Nga ky diferencim, puna që synon plotësimin e nevojave të caktuara njihet si vlerë përdorimi, ndërsa produktet e destinuara për t’u shkëmbyer në treg njihen si vlerë këmbimi. Tregu, i cili u jep vlerë vetëm mallrave që mund të sigurojnë një vlerë këmbimi, i heq punës së riprodhimit rëndësinë e saj shoqërore dhe në këtë mënyrë e zbret atë në fushën e shtëpiake, pasi dobia e saj ekonomike nuk mund të matet. Logjika e kapitalit ka ngatërruar punën dhe punësimin dhe ka imponuar një kuptim të ngushtë dhe të njëanshëm të veprimtarisë ekonomike.” (Larrañaga, I., Arregui, B. dhe Arpal, J. “Puna riprodhuese dhe familjare”)
Te një tjetër kampion të shquar të pagave shtëpiake, Iñaki Gil de San Vicente-ja, hasim në të njëjtin konfuzion midis vlerës së përdorimit dhe vlerës së këmbimit, si dhe të njëjtin keqkuptim të konceptit të pagave:
“Nëse do të fusnim në fuqinë punëtore të paguar vlerën e investuar në fushën shtëpiake ose riprodhuese, nivelet e pagave do të ishin shumë më të larta nga ç’janë aktualisht, megjithatë nuk ndodh kështu … Meqenëse nuk ka asnjë mekanizëm për të njohur punën riprodhuese, vlera që gjeneron shpronësohet nga kapitalisti. Prandaj është në interesin e sistemit kapitalist ta fshehë punën riprodhuese, kryesisht të shpenzuar nga gratë. Nëse do ta njihnim këtë punë të papaguar ose nëse do ta shpërblenim atë, shkalla e fitimit dhe e akumulimit të kapitalit do të binte.” (de San Vicente, I. G. (2000) “Kapitalizmi dhe emancipimi kombëtar dhe social i gjinisë”)
E gjithë kjo logjikë argumentuese, e cila paraqitet gjoja si marksiste, është plotësisht e gabuar. Së pari, një pjesë e argumentit bie ndesh me faktin se arsimimi i fëmijëve – një pjesë thelbësore e procesit të tyre të trajnimit si punëtorë të ardhshëm me pagë – zhvillohet jashtë shtëpisë: në çerdhe, shkollë fillore, shkollë të mesme, kolegj dhe në universitet, pa përfshirjen e drejtpërdrejtë të nënës (as të babait). Së dyti, këto shpenzime janë të përfshira tashmë në pagën e burrit, i cili paguan për këto shërbime përmes taksave ose tarifave. Në mënyrë të ngjashme, kemi parë tashmë që shpenzimet e mirëmbajtjes për fëmijën, nënën dhe shpenzime të tjera për mirëmbajtjen e shtëpisë familjare përfshihen në pagën e burrit.
Problemi i Federici-t, Gil de San Vicente-s etj. është se nuk arrijnë të na shpjegojnë pse, nëse nëna (dhe babai) do të krijonin mallra nga fëmijët e tyre në formën e “punëtorëve me paga”, ata nuk marrin asnjë qindarkë nga kapitalisti edhe pse blejnë mallrat në fjalë për t’u punësuar në kompaninë e tyre? Nga kush e blen mallin kapitalisti? Jo nga nëna ose babai, por nga vetë malli i “fuqisë punëtore”; domethënë nga vetë fëmijët. Punëtorët e rinj marrin pagë, “vlerën e tyre të këmbimit”, për shpenzimin e punës prodhuese në biznesin e kapitalistit – një pagë që u përket atyre dhe vetëm atyre. Me këtë pagë, këta punëtorë të rinj marrin mjete jetese për të mbajtur veten çdo ditë, që përfshin pjesën proporcionale të shpenzimeve familjare. Madje mund të dalin e të jetojnë veçmas.
Kjo na sjell në këtë përfundim. Një objekt, cilado qoftë vlera e tij e përdorimit, bëhet mall i pajisur me “vlerë këmbimi” kur shkëmbehet, kur hyn në treg dhe këmbehet me para. Nuk është thjesht çështje e punës njerëzore që harxhohet në prodhimin e saj. Unë mund të prodhoj një palë këpucë, por nëse janë për përdorim personal, ato thjesht përbëhen nga vlera e përdorimit, objekte të prodhuara nga puna njerëzore për të përmbushur një nevojë specifike. Vetëm kur i nxjerr në treg për t’i shitur, këpucët marrin një vlerë këmbimi dhe unë mund t’i shes në këmbim të vlerës së tyre monetare. Karakteristikë e punës me pagë, në dallim nga puna e skllevërve, është se pronari i saj është punëtori, i cili është i lirë (ta shesë atë te cilido kapitalist). Nga ana tjetër, puna e skllavit nuk është në pronësi të skllavit (i cili nuk është i lirë ta shesë te pronarë të ndryshëm), por nga pronari i skllavit. Fuqia punëtore kthehet në mall kur hyn në tregun e punës, jo më parë, dhe ajo nxirret në treg nga pronari i saj, domethënë nga punëtorët kur ata kërkojnë punë.
Pra puna e amvisës nuk është të prodhojë mallra që do të shiten në treg, pavarësisht nëse këto “mallra” janë fuqia punëtore e fëmijëve të saj apo diçka tjetër krejtësisht. E ashtuquajtura punë shtëpiake përfshin mirëmbajtjen e shtëpisë dhe familjes, nën frymën e skllevërve të Romës së lashtë. Dallimi është se gruaja nën kapitalizëm është, ligjërisht, një “qytetare e lirë”.
Gruaja, si në shtëpitë e lashta të fshatarëve, prodhon vlera përdorimi për konsum familjar. Kujdesi për fëmijët brenda familjes futet në këtë kategori vlerash përdorimi dhe jo mallrash për shitje. Me sa duket, kur fëmijët bëhen punëtorë, fuqia punëtore e tyre kthehet në mall dhe merr një vlerë këmbimi që pasqyron kohën e punës shoqërisht të nevojshme të përfshirë në prodhimin e tyre. Sidoqoftë, fakti që fëmijët “mund” të hyjnë potencialisht në tregun e punës në të ardhmen nuk u jep atyre “vlerë këmbimi”, nuk e kthen fuqinë e tyre të ardhshme punëtore në një mall në të tashmen. Partnerët nuk riprodhohen me qëllimin e deklaruar të furnizimit të kapitalistëve me punëtorë, por në thelb janë të shtyrë të riprodhohen nga emocionet njerëzore. Lindja dhe prindërimi janë jashtë qarkut të ekonomisë kapitaliste. Vetëm kur fëmijët vendosin të sigurojnë vetë mjetet e tyre të jetesës, ata do të jenë në gjendje të bëhen pjesë e “fuqisë punëtore” duke shitur fuqinë e tyre të punës te të tjerët për mbijetesë. Vetëm atëherë fuqia e tyre punëtore do të bëhej mall me një vlerë këmbimi, e gatshme për t’u regjistruar në skllavërinë e paguar.
Argumenti nuk bie në kundërshtim me faktin se kapitalistët – të shtyrë nga nevoja për të rinovuar fuqinë punëtore për shkak të shterimit të saj, pleqërisë ose vdekjes së punonjësve të tyre – janë të detyruar t’i paguajnë punëtorët me një pagë që u lejon atyre të lindin fëmijë, të cilët më vonë do t’i zëvendësojnë në treg. Kapitalisti paguan për këtë, por nuk është aspak i garantuar që kjo do të ndodhë: çifti mund të mos ketë fëmijë, ata mund të ndërrojnë jetë përpara moshës madhore, ose thjesht mund t’i gjejnë mjetet e tyre të jetesës jashtë sferës së punës me pagë. Por kapitalistit nuk i mbetet gjë tjetër veçse ta bëjë këtë për një arsye shumë të rëndomtë. Në një shoqëri të tillë si e jona, ku sundon sistemi punës me pagë, nëse një familje nuk mund të ushqejë fëmijët e saj, atëherë ata nuk kanë fëmijë dhe për këtë arsye sistemi i punës me pagë do të ishte i dënuar të shembej nga vetë themelet e tij për shkak të mungesës së qenieve njerëzore në dispozicion për të punuar për të tjerët në këmbim të një page. Pa punëtorë nuk ka prodhim kapitalist.
Punë riprodhuese apo skllavëri në familje?
Kundërshtimi ynë ndaj pagave për punët e shtëpisë dhe për gratë që kryejnë punë shtëpiake në përgjithësi, nga pikëpamja socialiste, politike, nuk është më pak i fortë sesa nga këndvështrimi i shkencës ekonomike. U morëm me këtë çështje tashmë në disa detaje më lart, por këtu do të përmbledhim pikat kryesore.
Tashmë kemi treguar se pozicioni i amvisës është shumë i ngjashëm me atë të skllevërve shtëpiakë të Romës antike. Padronët e tyre kujdeseshin për veshjen dhe të ushqyerin e tyre. Në të tillë mënyrë lidhet edhe gruaja me pagën e burrit të saj dhe vullnetin e tij suprem. Ekziston një citat i mirënjohur lidhur me këtë çështje nga Marksi: “Gruaja dhe fëmijët janë skllevërit e burrit”. Engelsi, në veprën e tij klasike mbi origjinën e familjes, citon Marksin dhe shprehet se:
“Familja moderne përmban në gjenezë jo vetëm skllavërinë (servitus), por edhe robërinë, pasi që nga fillimi lidhet me shërbimet bujqësore. Ajo përmban në miniaturë të gjitha kontradiktat që më vonë shtrihen në të gjithë shoqërinë dhe shtetin e saj.” (Engels, F. (1884) “Origjina e familjes, pronës private dhe shtetit”)
Tashmë, ish-marksistët si Silvia Federici përpiqen ta çojnë shkencën shoqërore 150 vjet mbrapa në lidhje me pozicionin e grave në shoqëri; ta ripozicionosh amvisën e klasës punëtore, pa arsimim ose punësim, mes tenxhereve dhe tiganëve, pelenave dhe moleve dhe telenovelave budallallepsëse.
Federici pretendon sa vijon:
“Kërkesa për një pagë për punën e kujdesit mund të jetë vërtet çliruese për gruan, pasi kjo nënkupton që gratë të kuptojnë se ajo që bëjnë është punë: jo e natyrshme, por e ndërtuar nga shoqëria.” (Federici, S.)
Ajo me të cilën kemi të bëjmë këtu është një teori moraliste (“Si mundet që puna e amvisës në shtëpi të mos jetë produktive?! Pse vetëm puna e burrit vlerësohet ekonomikisht ?!”), e cila nuk ka asnjë vlerë shkencore, siç sapo e kemi shpjeguar.
Pagesa për “punën riprodhuese” të amvisës në shtëpi, domethënë për skllavërinë shtëpiake, përveç mbajtjes së standardit të jetesës së familjes punëtore në të njëjtën mënyrë, dhe si pasojë niveli i lirisë së amvisës në të njëjtin nivel si më parë, është diçka që do të shërbente për të përjetësuar idenë e amvisës si kafshë barre që mban mbi shpinë të gjithë presionin shoqëror të ushtruar në shtëpitë e klasës punëtore (përfshirë abuzimin psikologjik dhe fizik). Kjo do ta mbante larg jetës shoqërore, të burgosur brenda katër mureve të shtëpisë së saj, duke e bërë atë të mpirë nga punët që i shqyejnë trupin dhe i shurdhin mendjen. Ajo më pas bëhet më e lehtë për t’u manipuluar në favor të status quo-së, e cila e inkurajon amvisën të ketë një qëndrim konservator ndaj aktivizmit politik dhe sindikal të burrit dhe fëmijëve të saj etj.
Edhe shumica e lëvizjes feministe në vitet 1960 dhe 1970 e kuptuan këtë. Është meritë e tyre që, në atë kohë dhe në përputhje me marksizmin, e dënuan plotësisht skllavërinë e grave në familje. Veçanërisht në Spanjë, për shkak të karakterit revolucionar dhe klasor që mori lufta kundër diktaturës së Frankos, kushdo që mbështeste pagat për punët e shtëpisë në vitet 1970 në një takim feminist ose të majtë do të ishte dëbuar menjëherë dhe me të drejtë.
Fatkeqësisht, sot është ngritur një mori “teoricienësh” brenda lëvizjes feministe dhe të majtës, duke shitur idenë se puna shtëpiake në shtëpinë e tyre është emancipuese, për të cilën kapitalizmi kursen dhe e cila duhet të paguhet, duke përjetësuar skllavërinë shtëpiake të maskuar si një subvencion shtetëror ose si kompensim nga kapitalisti.
Ndryshimi në opinion që nga vitet 1970 i Federici-t dhe feministëve të tjerë që e përcaktojnë veten si marksistë e ka një shpjegim. Ata vazhdojnë të pretendojnë se janë marksistë, pasi pa këtë etiketë do të humbnin magjepsjen e tyre antiestablishment dhe nuk do të ishin në gjendje të shisnin sa më shumë libra ose të ftoheshin në po aq konferenca, por në fakt kanë hequr dorë nga çdo përpjekje për t’u bazuar në teorinë marksiste apo të sjellin një transformim socialist në shoqëri. Ata paraqiten si “pragmatikë” dhe “realistë” në mënyrë që t’i përshtaten kapitalizmit.
Më shumë prova të akomodimit të tyre në kapitalizëm vijnë nëpërmjet deklaratave më poshtë nga një intervistë e disa viteve më parë, ku Silvia Federici deklaronte:
“Në vitet 1970, kur duhej të merreshin vendime strategjike në Shtetet e Bashkuara dhe Evropë, lëvizja feministe e braktisi plotësisht fushën riprodhuese dhe pothuajse u përqendrua ekskluzivisht në punën jashtë shtëpisë. Qëllimi ishte të fitohej barazia përmes punës. Sidoqoftë burrat ishin të pakënaqur në vendin e punës dhe arritja e barazisë vetëm për të qenë po aq të pakënaqur dhe të shtypur sa ata nuk është aspak strategji.”
Çfarë po propozon Federici? Puna në shtëpi është e keqe, por puna në një kompani është gjithashtu e keqe. Për më tepër këtyre u mbivendoset edhe rritja e fëmijëve, pastrimi etj. Pra meqenëse nuk shohim asnjë alternativë tjetër, do të ishte më mirë të ktheheshim në shtëpinë që na robëron, por në këmbim kërkojmë pagë.
Kjo është perspektiva e mrekullueshme që feministët radikalë si Federici u kanë ofruar miliona grave të shtypura, të varfra dhe punëtore: një perspektivë shumë larg nga bota në të cilën jetojnë Federici dhe feministet e tjera të kësaj tendence – për këtë jemi të sigurt.
Padyshim, bota e punës në kapitalizëm është çnjerëzuese dhe shfrytëzuese për burrin dhe gruan. Është e vërtetë që gruaja është e detyruar të kryejë një punë të dyfishtë, në kompani dhe në shtëpi. Sigurisht, puna jashtë shtëpisë nuk e çliron gruan në vetvete, por i jep asaj mundësinë të lirohet nga partneri i saj. Arritja e një “page shtëpiake” nën kapitalizëm është një iluzion, veçanërisht në kontekstin aktual të krizës ekonomike dhe politikave të kursimit të zgjatura. Alternativa jonë, siç do të shtjellojmë më poshtë, është të lidhim kërkesat për të shoqërizuar punët e shtëpisë me luftën për socializmin. Kjo është mënyra e vetme për të çrrënjosur shtypjen e grave, në vend që të kënaqemi me thërrime, me të keqen më të vogël ose me nxitjen e kërkesave të pamundura ose sinqerisht reaksionare brenda kapitalizmit.
Puna me pagë në shtëpi
Puna profesionale me pagë në sektorin e kujdesit – kujdesi për fëmijët, të moshuarit dhe personat me aftësi të kufizuara, pastrimi i shtëpisë, përgatitja e ushqimit etj – është krejtësisht e ndryshme për nga natyra me punën e kryer nga amvisa në shtëpinë e saj. Vetëm kokëtrashët nuk do të ishin në gjendje të shihnin ndryshimin.
Natyra e paguar e punës së “kujdesit” – për të përdorur eufemizmin pa shije që përdorin progresistët liberalë dhe të majtë për të quajtur punën shtëpiake dhe kujdesin ndaj fëmijëve dhe të moshuarve – fut një ndryshim shoqëror cilësor në këto detyra. Sigurisht që është një punë rraskapitëse, e cila vazhdon të paguhet keq. Sidoqoftë, ndryshe nga një amvisë e zakonshme, ata që punojnë në këtë sektor nuk investohen personalisht në punën që bëjnë. Nuk ka asnjë lidhje me të. Amvisa është duke punuar në shtëpinë e saj, ndërsa punëtori me pagë bën vetëm punë në shtëpi për katër, gjashtë ose tetë orë dhe në këmbim të një page. Pa pagë nuk ka punë. Thjesht largimi nga shtëpia dhe marrja përsipër e jetës së saj shoqërore – e cila përfshin udhëtimin në vendin e saj të punës, bisedën dhe shkëmbimin e përvojave me punëtorët në fushën e saj, ose punësimi nga një kompani për atë lloj pune dhe, rrjedhimisht, duke parë interesat e përbashkëta të klasave që e lidhin atë me punëtorët e tjerë të ndërmarrjes – e ndihmojnë një grua punëtore të kuptojë natyrën e shoqërisë klasore dhe funksionimin e saj të brendshëm. Kësisoj ajo është në gjendje të bëhet anëtare e një sindikate dhe të kërkojë të drejta të caktuara sipas ligjit, të kuptojë nevojën e një lufte politike për interesat e saj etj., të ketë një nivel politik dhe një nivel të vetëdijes dhe vetëvlerësimit në psikologjinë e punëtorit të paguar të “kujdesit”. Kjo nuk është e krahasueshme me atë që arrin një amvisë e zakonshme e burgosur në shtëpinë e saj. Tjetërsimi që pëson punëtori me pagë është njëlloj me atë që pëson çdo punëtor i punësuar, qofshin ata metalurgë, nëpunës apo punëtorë ditorë: është tjetërsimi i një punëtori dhe jo i një skllavi. Për amvisën, shtëpia e saj është bota e saj; për punëtoret e kujdesit, bota e tyre është jashtë, në jetën shoqërore dhe në mbrojtjen e interesave të tyre si punëtore dhe të mijëra njerëzve si vetja.
Kthimi i punës shtëpiake, kujdesit për fëmijët dhe kujdesit për të moshuarit në punë me pagë përgatit kushtet për çlirimin e ardhshëm të gruas dhe familjes nga skllavëria përmes shoqërizimit të punëve të shtëpisë, pas përmbysjes së kapitalizmit, domethënë në socializëm. Siç e thamë më herët, bëhet fjalë për heqjen e punëve shtypëse në shtëpi që rëndojnë familjen (larja e rrobave, përgatitja e ushqimit, kujdesi për fëmijët dhe të moshuarit). Përveç çerdheve të pajisura mirë në lagje dhe vendet e punës, socializmi do të ndërtojë qendra të kohës së lirë dhe të lojërave për fëmijë dhe adoleshentë në çdo lagje, të gjitha të organizuara më së miri, të përshtatshme për përdorim dhe edukative. Shtëpitë e pleqve nuk do të jenë vendet e zymta, të pista, të keqstrukturuara dhe të shtrenjta, siç jemi mësuar t’i shohim, por do të jenë në nivelin e hoteleve me cilësi të lartë, të cilat do të jenë falas ose me kosto të ulët dhe të pajisura me kujdes shëndetësor.
Punëtorët në këtë sektor nuk do të duhet të durojnë turne të gjata dhe rraskapitëse fizikisht. Dita e tyre e punës do të jetë e gjatë katër ose pesë orë ose edhe më e shkurtër. Do të përdoret teknologjia më e përparuar në mënyrë që të zvogëlohet në minimum sasia e përpjekjeve fizike të kërkuara për t’u marrë me njerëz me aftësi të kufizuara, të moshuar ose të sëmurë. E gjithë teknologjia do t’i kushtohej minimizimit të punës në çdo detyrë, veçanërisht atyre që kërkojnë sforcim fizik të madh.
Siç shprehet shkëlqyeshëm Engelsi:
“Ne tashmë mund të shohim se të emanciposh gruan dhe ta bësh atë të barabartë me burrin është dhe mbetet një pamundësi për sa kohë që gruaja është e izoluar nga puna prodhuese shoqërore dhe e kufizuar në punën private shtëpiake. Emancipimi i gruas do të jetë i mundur vetëm kur gruaja të mund të marrë pjesë në prodhim në një shkallë të gjerë e mbarëshoqërore dhe puna shtëpiake të mos kërkojë më asgjë më shumë sesa një pjesë të parëndësishme të kohës së saj. Dhe vetëm tani kjo është bërë e mundur përmes industrisë moderne në shkallë të gjerë, e cila nuk lejon thjesht punësimin e grave për një gamë të gjerë, por e kërkon pozitivisht atë, ndërsa synon gjithashtu drejt zhdukjes të punës shtëpiake duke e transformuar gjithnjë e më shumë në një industri publike.” (Frederik Engels, “Origjina e familjes, pronës private dhe shtetit”, 1884)
Për një alternativë socialiste ndaj skllavërisë në familje
Marksistët mbrojnë shoqërizimin e rritjes së fëmijëve dhe kujdesit për të moshuarit dhe invalidët. Shoqëria në tërësi do t’i merrte përsipër këto detyra dhe do ta çlironte familjen punëtore prej tyre, veçanërisht amvisën. Në fakt zhvillimi kapitalist tashmë ka sjellë shoqërizimin e disa aspekteve të jetës familjare dhe të komunitetit, qoftë përmes sistemeve të menaxhimit publik ose licencave për konglomeratet private (megjithëse vetëm pjesërisht dhe në mënyrë joadekuate). Këto përfshijnë arsimin, kujdesin shëndetësor, transportin, telekomunikacionin, energjinë elektrike, menaxhimin e mbeturinave etj. Prej disa kohësh po shohim një trend të ngjashëm në kujdesin për të moshuarit dhe personat me aftësi të kufizuara, në të ashtuquajturat shërbime të kujdesit.
Sidoqoftë në kapitalizëm këto hapa drejt shoqërizimit të punës në familje kanë kufijtë e tyre. Kapitalistët luftojnë me dhëmbë për të shmangur sa më shumë dorëzimin e mbivlerës që nxjerrin nga punëtorët (burimi i fitimeve të tyre) në shoqëri, që do të mund të përdoreshin për të financuar një shoqërizim të përgjithësuar të punës në familje.
Me këtë në mendje, a duhet të marrë rrogë një amvisë në mënyrë që të varet vetëm nga vetja, e pavarur nga burri i saj? Sigurisht që po, por jo për shkak të pozitës së saj si amvisë, nga e cila duhet të çlirohet. Ne kërkojmë që të gjithë të papunëve t’u jepet një punë fikse, e denjë dhe e paguar mirë, dhe ndërkohë që janë të papunë, duhet të marrin përfitime të papunësisë të barabarta me pagën minimale kombëtare. Prandaj ne kërkojmë që amvisat, si të papunët, të marrin këto përfitime, por gjithashtu kërkojmë punë me cilësi të mirë, të paguar mirë për të gjithë dhe i inkurajojmë ata të gjejnë punë që u lejon të fitojnë jetesën për veten e tyre. Ne i nxisim të zgjerojnë horizontet e tyre duke përfshirë një jetë shoqërore më të larmishme jashtë shtëpisë dhe të përfshihen në luftën e ndërgjegjshme të punëtorëve të tjerë për një program kalimtar drejt socializmit me kërkesat e mëposhtme: çerdhe publike falas, mensa publike falas, lavanderi publike falas dhe ta lënë punën e “kujdesit” për t’u kryer nga punëtorë me pagesë. Shteti duhet të sigurojë gjithashtu ushqim dhe veshje për të gjithë fëmijët dhe adoleshentët deri në moshën 18 vjeç. Për ta përmbledhur, ne duam t’i zvogëlojmë ose eliminojmë të ashtuquajturat “punë të shtëpisë”, të cilat deri më tani janë detyrat e amvisës, ta nxjerrim atë nga shtëpia dhe ta kthejmë në një person i cili është ekonomikisht i pavarur nga partneri i saj.
Ne duhet t’i shpjegojmë klasës punëtore, dhe amvisave në veçanti, se vetëm në një sistem socialist, ku komandimi i ekonomisë transferohet në pronësinë kolektive dhe drejtohet në mënyrë demokratike nga punëtorët, ne do të jemi në gjendje të arrijmë një shoqërizim të përgjithësuar të punëve të shtëpisë.
Siç shpjegon Engelsi:
“Me transferimin e mjeteve të prodhimit në pronësi të përbashkët, familja pushon së qeni njësia ekonomike e shoqërisë. Privatësia e shtëpisë shndërrohet në një industri shoqërore. Kujdesi dhe edukimi i fëmijëve bëhet çështje publike.” (Frederik Engels, “Origjina e familjes, pronës private dhe shtetit” 1884)
Kështu, duke kombinuar përparimet e një ekonomie të planifikuar socialiste – duke punuar në mënyrë kolektive dhe duke shtypur motivin e fitimit në çdo aktivitet njerëzor, duke dashur me të vërtetë fqinjin pa hipokrizi fetare ose interes vetjak, së bashku me teknologjinë dhe shkencën më të përparuar – një shoqëri socialiste do të çrrënjosë çdo gjurmë të skllavërisë në familje dhe nënshtrimit të gruas ndaj burrit, që ajo të jetë në gjendje të rritet me potencialin e saj të vërtetë, diçka që shoqëria klasore ia ka mohuar për mijëra vjet.
E përktheu Klejda Rrapaj
Marrë nga In Defence of Marxism
Imazhi: Schlesinger Library, Radcliffe Institute/Bettye Lane
