/Alex Cocotas/
Arkitektura bashkëkohore interesohet më shumë për mega-projektet e elitës se për përmirësimin e jetës së njerëzve të thjeshtë.
Zaha Hadid-i, pioniere në arkitekturë dhe gruaja e parë që fitoi Çmimin Pritzker[1], vdiq në mars në moshën gjashtëdhjetë e pesë vjeç. Vizioni dhe ambicia e saj janë përkujtuar me të drejtë anembanë botës në javët që pasuan. Por vdekja e saj na jep mundësinë të reflektojmë kritikisht mbi gjendjen e arkitekturës bashkëkohore.
Jo shumë kohë më parë arkitektët më në zë të botës diskutonin se si mund të përdoret arkitektura për të transformuar shoqërinë duke zgjidhur problemet e strehimit për punëtorët, përmirësuar shëndetin publik dhe nxitur solidaritetin shoqëror. Sot arkitektura botërore popullohet nga “starkitektë”[2] si Hadid-i, të specializuar në mega-projekte për elitën e botës.
Sigurisht që disa prej projekteve të starkitektëve janë të bukura. Por shpesh janë edhe shpërdorim parash publike, ndihmë për studio shfrytëzuese e të korruptuara dhe përforcuese të një modeli planifikimi që përjashton njerëzit e thjeshtë nga vendimmarrja.
Shumë krijime arkitekturore janë ndërtuar dobët, kërkojnë kosto të tepruara mirëmbajtjeje dhe nuk marrin parasysh njerëzit që do të jetojnë në mjediset e ndërtuara. Marrim në shqyrtim një nga ndërtesat e para të Hadid-it, një ndërtesë për shërbime zjarrfikëse. Edhe pse e bukur estetikisht, ishte jopraktike për zjarrfikësit dhe më vonë u shndërrua në muze.
Ndërtesa e saj e kurbëzuar Maxxi në Romë: në shumë aspekte është një dizajn i mrekullueshëm, por ngjan me një fortesë, duke mos ia dalë të integrojë lagjen përreth apo së paku të mos stonojë me të.
Gazeta New York Times raporton për kosto mirëmbajtjeje që kapin shifra prej 6.6 deri në 7.9 milionë dollarë në vit (përveç faturës së ndërtimit prej 150 milionë dollarësh), më shumë se buxheti vjetor i Maxxi-t nga qeveria italiane, e cila është detyruar ta lërë në baltë disa herë.
Arkitektura është unike për nga vlerat sociale dhe funksionale që mbart. Askush nuk mbeti pa shtëpi kur Dylan-i filloi të luante me kitarë elektrike. Askush nuk u detyrua të lidhte kontratë për të printuar Franzen-in. Ama njerëzit e thjeshtë, na pëlqen apo jo, duhet të jetojnë me pasojat e krijimeve arkitekturore.
Një ndërtesë mund të na shkatërrojë lagjen, jetesën apo edhe jetën. Por shumë arkitektë në zë, dhe shumica e kritikëve të arkitekturës, nuk ia dalin të njohin realitetin themelor: arkitektura nuk është thjesht një boshllëk virtytesh estetike dhe mbiemrash të vagullt – por produkt i kontekstit të saj politik, ekonomik dhe social.
Ky kontekst është formuar tej mase nga prerogativat elitare. Për shembull, projekti 450 milionë dollarësh i Hadid-it për sheshin Dongdaemun në Seul ishte projekt i mbështetur fuqishëm nga kryebashkiaku Oh Se-hoon, i cili dha dorëheqjen pasi kundërshtoi një program për drekë falas nëpër shkolla. Ndërtimi i tij solli zhvendosjen e më shumë se nëntëqind tregtarëve vendas dhe shkatërrimin e një stadiumi historik bejsbolli ende të përdorur nga komuniteti.
Qendra Heydar Aliyev në Azerbajxhan e projektuar nga Hadid-i është një shembull edhe më i qartë i dhelpërisë së arkitekturës bashkëkohore. Hadid-i punoi me presidentin Ilham Aliyev për projektin në fjalë – një shkelës flagrant i të drejtave të njeriut, korrupsioni dhe nepotizmi i të cilit është krahasuar me periudhën e feudalizmit – për ta transformuar kryeqytetin e Azerbajxhanit në “kryeqendrën e radhës të kulturës globale” (sipas revistës Baku të botuar nga Conde Nast-i[3], redaktore e së cilës është e bija e presidentit).
Dizajni i Hadid-it për qendrën në fjalë, e pagëzuar me emrin e të atit të presidentit, tërhoqi vëmendjen e kritikëve të arkitekturës dhe i mundësoi çmimin “Dizajni i Vitit 2014” nga Muzeu i Dizajnit Londër – ngushëllim i vakët për 250 familjet e përzëna nga shtëpitë e tyre për t’i hapur rrugë ndërtimit.
Edhe qendra tregtare gjigande “Galaxy Soho” e Hadid-it në Pekin është ndërtuar në tokë të kontestuar. Për ndërtimin e saj u desh zhvendosja e një lagjeje të tërë karakteristike kineze, rezidentët e së cilës thonë se u shpronësuan me forcë. Firma e saj këmbëngul se ajo zonë ishte e lirë në momentin kur u përfshinë dhe se përputhej me rregullat e qeverisë kineze, por shpronësimet problematike të pronave janë endemike në Kinë.
Shembulli më i qartë i marrëdhënies së arkitekturës me struktura më të gjera shtypjeje është vepra e Hadid-it në Katar, ku ajo projektoi stadiumin “Al Wakrah” për Kupën e Botës.
E pyetur për kushtet e punës në vendet e Gjirit Persik gjatë një interviste në vitin 2014 – mbajtja peng e pasaportave, vjedhja e pagave, vdekje në vendin e punës – Hadid u përgjigj: “Nuk kam të bëj me punëtorët. Nëse ka probleme, i takon qeverisë t’i zgjidhë. Shpresoj që këto gjëra të zgjidhen.”
E vënë nën presion, ngriti duart në mënyrë retorike: “Nuk po e marr me mendjelehtësi, por mendoj se i takon qeverisë të kujdeset për ta. Nuk është detyra ime si arkitekte.”
Starkitektët
Arkitektët nuk kanë qenë gjithmonë indiferentë ndaj punëtorëve. Në të vërtetë, përdorimi i ornamenteve që kundërshtoi me forcë arkitektura moderne vinte më shumë për shkak të shfrytëzimit të punëtorëve sesa për arsye estetike.
Siç do të argumentonte arkitekti austriak Adolph Loos në esenë e vitit 1908 “Ornamente dhe krime”, stolisja e objekteve me ornamente sillte kushte të vështira, orë të gjata pune dhe paga të ulëta. Mospërdorimi i ornamenteve do të thoshte paga më të larta dhe më pak punë: “Ornamentet,” shkruante ai, “janë forcë pune e shpërdoruar dhe për rrjedhojë dëmtojnë shëndetin.”
Për arkitektët që ndoqën Loos-in, ndërtimi i banesave të përballueshme për punëtorët ishte imperativ moral që mund të ndryshonte karakterin e shoqërisë rrënjësisht. Në kulmin e karrierës, arkitektë si Le Corbusier-i dhe Walter Gropius-i (si dhe Bruno Taut-i dhe Erno Goldfinger-i) vazhdonin të projektonin banesa kolektive të mëdha.
Sot, gjithsesi, portfolio-t e starkitektëve janë plot me projekte dhe klientë të dyshimtë. Santiago Calatrava ka lënë pas një grumbull me ndërtesa të këqija me buxhete të tejkaluara – së fundmi, një stacion tranziti në Manhatan për 4 miliardë dollarë. Rafael Vinoly dhe Frank Gehry kanë dizenjuar godina që përcjellin rreze drite verbuese te fqinjët.
Ndërtesa e CCTV[4] e Rem Koolhaas-it në Pekin, një nga ndërtesat më të vlerësuara vitet e fundit, është më shumë se një mrekulli teknologjike – është mjet propagande për shtetin kinez. Norman Foster-i nuk pati brejtje të ndërgjegjes kur punoi me qeverinë autoritare të Kazakistanit për ndërtimin e pallatit të emërtuar ironikisht i “Paqes dhe pajtimit”.
Abu Dabi ka mbledhur bashkë një konstelacion starkitektësh për të ngritur një kompleks institucionesh kulturore, ku përfshihet edhe një degë të Universitetit të Nju Jorkut, të quajtur “Toka e lumturisë” – ndërtuar nga punëtorë të mbajtur peng në kushte jo-dhe-aq-të-mira.
Projektimi i banesave e tregon më së miri shkëputjen nga qasja e dikurshme sociale. Çdo banesë që projektojnë starkitektët e bëjnë për milionerë dhe miliarderë. Projekti më i madh banesë i Frank Gehry-t është “8 Spruce Street”-i në Manhatanin e poshtëm, ku qiraja mesatare i kalon 5500 dollarët (ku nevojiten të ardhura neto prej 14 mijë dollarë në muaj).
Bernard Tschumi, majtisti radikal i grupit, bëri sefte në projektimin e banesave me Blue Condo-n në lagjen “Lower East Side” të Nju Jorkut. Çmimi mesatar? Një milion e gjysmë. Por këto janë pazare të vogla në krahasim me projekte të starkitektëve të tjerë. Apartamentet e Hadid-it në debutimin e saj në projektim banesash në Nju Jork luhaten nga 4.9 në 50 milionë dollarë. Projekti “432 Park Avenue” i Rafael Vinoly-t përmban një garsonierë me çmim 95 milionë dollarë.
Ngaqë starkitektët janë të lidhur ngushtë me klientët e tyre, zgjedhja për të projektuar godina luksoze u atribuohet pjesërisht ndryshimeve në tregun e pronave dhe ekonomisë globale. Por nuk duhet t’i lëmë të qetë kaq lehtë. Në fund të fundit, arkitektët elitarë kanë hequr dorë nga përpjekja për ta bërë elementin më bazik të arkitekturës të mundshëm për të gjithë.
Përjashtimi i vetëm i njohur vërteton rregullin: Alejandro Aravena, fituesi i fundit i Çmimit Pritzker, ka zhvilluar plane për banesa me kosto të ulët të cilat i ka vënë në dispozicion falas. Në të kundërt, zhvillimi i projekteve të banesave luksoze me të cilat merren kolegët e tij janë manifestime të plutokracisë që njëkohësisht rrisin kostot e jetesës për shumicën dërrmuese të popullsisë.
Promovues kryesorë të xhentrifikimit, Hadid-i dhe kolegët e saj starkitektë kanë vënë talentin e tyre në shërbim të një filozofie urbane që ngre monumente simbolike për elitat në vend të përmirësimit të jetëve të njerëzve të thjeshtë.
Efekti Bilbao
Që kur Frank Gehry dizenjoi muzeun Guggenheim në Bilbaon postindustriale, duke e kthyer shpejt në destinacion turistik, bashki të ndryshme anembanë botës kanë hedhur qindra miliona dollarë nga paratë publike për qendra të tilla civile dhe kulturore.
Përkrahësit e kësaj ideje pretendojnë që këto institucione kulturore do të tërheqin më shumë kapital ndërkombëtar, më shumë investime në pasuri të paluajtshme, më shumë turistë, më shumë “qendra novacioni” – lista nuk ka fund.
Sidoqoftë, këto projekte nuk u japin zgjidhje problemeve strukturore – industrisë në rënie, pagave dhe investimeve shtetërore – që e humbën rëndësinë e tyre të supozuar. Ato nuk synojnë ta “rivitalizojnë” qytetin, por ta globalizojnë atë.
Të varfrit vetëm sa injorohen në fazat e planifikimit dhe lihen mënjanë pas përfundimit të projektit, të shtyrë jashtë hapësirave publike nga zëvendësimi i tyre i idealizuar. Përfituesit kryesorë të projekteve të këtilla janë turistët kulturorë, pronarët e mëdhenj të trojeve dhe egoja e zyrtarëve.
A mos ishin gjë të etur për projekte arkitektësh me nam si Hadid-i në mesin e tyre rezidentët e lagjes Dongdaemun?! Mos kishte nevojë të ethshme për opera Guangzhouja?! I ra njeriu ndër mend të pyeste banorët?!
Mbrojtësit e projekteve të këtilla justifikohen shpesh hapjen e vendeve të punës. Po ndërsa ndërtimi i institucioneve kulturore llamburitëse nganjëherë gjeneron vende pune të mirëpaguara dhe të organizuara sindikalisht, këto mbeten vende pune të përkohshme. Pasi mbaron ndërtimi mbizotërojnë punë të keqpaguara në sektorin e shërbimeve.
Një muzeu i nevojiten pak veta staf kurator dhe kërkimor (të cilët jo medoemos mirëpaguhen) dhe shumë më shumë roje, udhërrëfyes dhe sportelistë. Në “Muzeun e Artit Modern” në Nju Jork (MoMA), një nga muzetë më të pasur në botë, paga më e ulët është 29 mijë dollarë në vit dhe më e larta diku te 50 mijë për punëtorë menaxhues joekzekutivë.
Për më tepër, lulëzimi i pritshëm i komercializmit të shtrenjtë në lagjet përreth – qëllim përfundimtar i shumicës së projekteve të tilla – prodhon rritje masive të numrit të kamerierëve, kuzhinierëve, shitësve e kështu me radhë; një model zhvillimi që varet nga patronazhi i konsumatorëve më të pasur. Më shumë se punëtorët, përfituesit e vërtetë janë sërish zotëruesit e pronave dhe kapitalit.
Në kohën e vështirë që po jetojmë, marrëzia e qasjes Bilbaos është edhe më e dukshme. Ndërkohë që rezidentët lokalë vuajnë nga papunësia e lartë, pagat e ulëta, rritja e kostos së jetesës dhe reduktimi i shërbimeve nga shteti, bashkitë po u kushtojnë burime të konsiderueshme projekteve që janë, si rezultat apo si qëllim, për turistët.
Banorët e Romës, për shembull, me siguri nuk kishin nevojë për një tjetër muze të artit bashkëkohor. Artistëve lokalë u nevojiten qira të ulëta dhe hapësirë ekspozimi. Italianëve, padyshim, u nevojiten vende pune dhe shërbime shoqërore – niveli i papunësisë së të rinjve ka kapur 37 për qind. Në vend të këtyre, çka morën ishte ndërtesa “Maxxi” e projektuar nga Hadid-i që u hap në vitin 2010.
Një tjetër argument në mbrojtje të ndërtesave të tilla janë katedralet nëpër Evropë: a nuk ishin edhe ato tempuj të shtrenjtë për elitën?! A nuk e tejkalonin edhe ato buxhetin në njëfarë mënyre?! A nuk e ka vërtetuar vlerën që kanë jetëgjatësia e tyre?!
Duke lënë mënjanë faktin që nuk duhet të përdorim Evropën mesjetare për barometër moral, ka një ndryshim thelbësor: ato kisha përdoreshin nga të gjithë.
Ishin qendra sociale, administratë, tregje, manifestim i aspiratave më të larta shpirtërore të komunitetit, vendi që i jepte kuptim jetës. Pak ndërtesa starkitektësh kanë arritur të kenë kaq vlerë; janë më shumë simbole të diskriminimit ekonomik.
Zmbrapsja e arkitektëve
Nuk mund të fajësojmë vetëm arkitektët për gjendjen në fjalë. Në vitet 1960, dhe veçanërisht në vitet 1970, po mbruhej një kundërshtim i arkitekturës moderniste me qasje sociale, sot e përqeshur për homogjenitetin dhe abstragimin e shkontekstualizuar të vendit; akuza e zakonshme: rreshta monotonë, kuti të zymta apo thjesht të mërzitshme dhe të shpifura. Brutalizmi – një derivat i modernizmit i njohur për përdorimin e gjerë të betonit të ekspozuar – u vu në shënjestër të kritikave të ashpra.
Projektet publike të strehimit, të lidhura ngushtë me arkitekturën moderniste, u sulmuan gjithnjë e më shumë. Kulmi arriti me transmetimin kombëtar të shembjes së kompleksit “Pruitt-Igoe” në St. Louis të SHBA në vitin 1972, e quajtur më vonë dita kur “arkitektura moderne vdiq” nga kritiku i arkitekturës Charles Jencks.
Në thelb, arkitektura moderniste e inciuar nga Walter Gropius-i, Le Corbusier-i dhe të tjerë është një tentativë për të krijuar një qasje në prizëm të kohës së vet. E dalë në pah në vitet e ethshme pas Luftë së Parë Botërore, arkitektura moderniste kishte ikonë makinën, tempull fabrikën dhe filozofi udhëzuese racionalizmin. “Shtëpia,” siç thoshte Courbusier-i, “është një makinë për të jetuar.”
Dhe ishte më e lehtë dhe më lirë se kurrë për të ndërtuar. Me teknika parafabrikate dhe materiale të reja ndërtimi, shtëpitë mund të prodhoheshin me efikasitet në fabrikë dhe me një çmim shumë më të ulët – duke mundësuar kështu strehim cilësor për të gjithë shoqërinë.
Shumë prej arkitektëve modernistë ishin socialistë apo komunistë. Le Corbusier-i – i cili punoi si për Bashkimin Sovjetik ashtu dhe për Francën e Vishisë – shfaqte një qasje më teknokratike antiradikale.
Për të, zbatimi i një programi racional për strehim masiv i mundësonte “njeriut modern” komoditet material dhe higjenik si ngushëllim për shkatërrimin e botës tradicionale – duke ndihmuar mënjanimin e revolucionit. Por edhe Le Corubusier-i shqetësohej më shumë për të varfrit se shumica e arkitektëve të njohur sot.
Për ca kohë, ndërtesat e pastolisura dhe llogaritjet utilitare të Corbusier-it dhe kolegëve të tij modernistë ishin mbizotëruese. Kur u hap në vitin 1954, “Pruitt-Igoe”-ja u bë kut matës i ndikimit të stilit. Në dekadën pasuese, me përkeqësimin e kushteve të ndërtesave, ajo nisi të shihej si mallkim për arkitekturën moderne.
Por shkatërruesit harruan kontekstin shoqëror: St. Louis-i, si qytete të tjera amerikane të kohës, po përballej me zhdukjen e bazës industriale dhe largimin e shpejtë të të bardhëve. Shumica dërrmuese e rezidentëve të “Pruitt-Igoe”-s ishin të zinj, që u ndalohej prej racizmit de facto dhe de jure të banonin në lagjet luksoze në të dalë të qyteteve.
Edhe qeveria kishte gisht në kushtet e këqija të “Pruitt-Igoe”-s. Mirëmbajtja e ndërtesës ishte e dobët, qiratë rriteshin ndërkohë që rezidentët varfëroheshin dhe lidhjet komunitare u prishën me forcë. Baballarët nuk lejoheshin të rrinin me familjet e tyre në kompleksin e banimit sepse shteti mendonte që ishte e papërshtatshme për punonjësit e ndihmës sociale.
Por disa vendosën t’ia linin faji arkitekturës për problemet e strehimit publik.
Çka filloi si një kundërshtim estetik – “e pakta është mërzitshme” (less is bore), thoshte arkitekti postmodernist Robert Venturi me kunj – u shndërrua në një kritikë më të plotë të etikës sociale të modernizmit.
Modernistët portretizoheshin si pordhacë prejse mendonin që mund të ndryshonin botën dhe kritikoheshin si elitistë se mendonin që e dinin çfarë donin njerëzit. Arkitektura, e mbisunduar për gjysmë shekulli nga modernizmi dhe variantet e tij, nuk po mundej të gjente një gjuhë të re dhe një qëllim të ri.
Si përgjigje ndaj këtyre sfidave, arkitektët u zhvendosën nga modernizmi dhe politikat e tij të hapura dhe menduan t’i mbushin ndërtesat e tyre me karakteristika semiotike – referenca “tekanjoze” të së shkuarës, apo dekonstruktime metafizike të ndërtesave.
Hadid-i, për shembull, shpesh citonte suprematizmin rus si ndikim formues te puna e saj. Me gjasë e para lëvizje artistike abstrakte e pastër, suprematizmi shmangte referencat objektive të realitetit (ilustruar më së miri nga “Kutia e zezë” e themeluesit Kazimir Malevich).
Por ajo që i bëri më shumë përshtypje Hadid-it ishte aspekti teorik – mundësia për një arkitekturë tërësisht abstrakte, të çliruar nga politikat radikale të praktikuesve të saj.
Malevich-i e identifikoi “revolucionin” e tij në art me Revolucionin Rus dhe El Lissitzky krijoi disa prej imazheve më ikonike të Bashkimit Sovjetik, për të cilat punoi thuajse gjithë jetën. (Admirimi nuk ishte i ndërsjellë: arti abstrakt u shtyp nga Stalini, si i dyshimtë ideologjikisht dhe zëvendësues i realizmit socialist.)
Në të kundërt, Patrick Schumacher-i, teoricieni kryesor i Hadid-it, është një libertarian i thekur që ëndërron një “urbanizëm tregu-radikalisht të lirë” dhe është kundër “korrektesës politike” në arkitekturë (p.sh. “shqetësim për të nënprivilegjuarit”).
Kjo zhvendosje ka ndihmuar shumë arkitektë të ruajnë imazhin e estetit delikat, duke u çliruar njëkohësisht nga barra e përmbajtjes politike.
Strukturë për hir të strukturës
Ka ende shumë arkitektë me qasje sociale që do të preferonin të projektonin dhe ndërtonin banesa sociale apo të çonin para projekte të tjera përparimtare. Por shpesh pengesat strukturore i nxjerrin nga shinat ambicie të tilla.
Shkolla e arkitekturës është e shtrenjtë në Amerikë. Përveç një diplome bachelor, arkitektëve aspirantë u duhen edhe tre vite master – dhe si çdo gjë tjetër në arsimin e lartë, çmimet janë rritur me kohën.
Në Shkollën e Arkitekturës në Yale, tarifa për një vit (përjashto akomodimin dhe ushqimin) shkon 46,500 dollarë. Universitetet publike janë më të lira, por prapë shtrenjtë: tarifa për një student kalifornian në Universitetin Shtetëror e Kalifornisë është rreth 24 mijë dollarë në vit, duke përjashtuar shpenzimet e jetesës.
Me borxhe të mëdha pas diplomimit, arkitektët nguten ta heqin barrën sa më parë. Por pagat fillestare nuk janë edhe aq të larta, veçanërisht për ata që merren me projekte me qasje sociale.
Të punuarit për një korporatë, po arrite të punësohesh, ofron siguri dhe përfitime. Të punuarit për një “yll” ofron mundësi për të qenë i njohur, me potencialin për të arritur njëfarë lirie krijuese një ditë – lirinë për të zgjedhur se me ç’projekt do të merresh, ose të paktën të paguash borxhet.
Pagat e ulëta të arkitektëve të rinj nuk janë medoemos pasqyrim i rëndësisë së tyre në punë.
Sipas studiuesit të arkitekturës Peggy Deamer, ndërsa puna shndërrohet nga modeli i praktikantit drejt programeve kompjuterike komplekse – me të cilat arkitektët e vjetër janë më pak të mësuar të punojnë – arkitektët e rinj janë përditë e më shumë përgjegjës për vendime thelbësore dizajni. Rritja e përgjegjësive, sidoqoftë, nuk ka sjellë rritje të shpërblimit.
Një tjetër problem është metodologjia e shkollave të arkitekturës, të cilat përqendrohen shumë tek estetika në dëm të kontekstit social.
Por pengesa më e madhe për qasjen sociale të arkitekturës është zmbrapsja e qeverive nga strehimi social dhe sipërmarrje të ngjashme. Përpara politikave neoliberale, qeveritë mbështesnin shumë arkitektë të rinj, duke i shtyrë të vepronin sipas impulsive të tyre përparimtare.
Në botën post-“Pruitt-Igoe”, është njollosur vetë ideja e strehimit social. Ndryshime më të gjera në ideologjinë operuese të ekonomisë dhe sistemit politik – thuajse bashkëkohëse me tatëpjetën e arkitekturës moderniste – e kanë bërë thuajse të paimagjinueshëm çdo plan qeverie ambicioze për të ofruar strehim të përballueshëm.
Këto përfshijnë: sulmin ndaj shtetit të mirëqenies sociale; fetishizimin e efikasitetit të tregut të lirë dhe promovimin refleksiv të privatizimeve; financiarizimin në rritje të shoqërisë, që e rikoncepton banesën nga “mjet strehimi” në investim.
Ndërkohë që arkitektët nuk munden të diktojnë rregullat e politikave të strehimit publik, ata mund të krijojnë një diskurs që sfidon konsensusin mbizotërues. Por kanë dështuar rëndë. Sikurse blloqet e banesave sociale-malinje, arkitektura ka absorbuar kontekstin që e rrethon.
Dikur kundërshtuese, sot arkitektura jo vetëm që akomodon sistemin ekonomik, por përforcon impulset më të këqija të tij, duke përnaltësuar ekseset e tij të mëdha me një qefin qelq-çelik të dashamirësisë fodulle, pa asnjë mision shoqëror përtej shfaqjes së shkëlqimit të vet. Është bërë strukturë për hir të strukturës.
Arkitekturë për njerëzit
Në javët e para pas vdekjes së Hadid-it lavdet e fryra të medias janë përqendruar te personi i saj. Kanë theksuar se ishte arabe dhe grua. (Ajo ishte, sipas vetë asaj, një avokate e rëndësishme e grave në fushën e arkitekturës.) I vetmi artikull negativ për të përqendrohej thuajse tërësisht te personi i saj.
Profilet e saj të para-vdekjes paraqisnin të njëjtën mahnitje me personalen. Kishin një tendencë të çuditshme për të përshkruar duart e saj (apo edhe cilësi të tjera fizike) të gjata, spekulime mbi humorin e saj apo të vinin në dukje veshjet e saj të ndryshme deri në mërzi. Në çdo rast bëhej fjalë për karakterin semiotik të Zaha Hadid-it.
Nëse kishte prezantime kushtuar projekteve të saj – duke na lënë shumë herë pa fjalë kolektivisht – pakkush eksploroi kontekstin social dhe ndërlikimet e arkitekturës së saj. Pak vetë ekzaminuan domethënien e punës së saj për publikun urban dhe nëse konfliktohej me hagjiografinë e saj në formim e sipër.
Ndryshe nga Hadid-i me shokë, një arkitekturë përnjëmend revolucionare do të shqetësohej për mundësimin e strehimit të përhershëm dhe cilësor për afro një miliard njerëzit që jetojnë në geto, si të krijojë strehim të përballueshëm për miliona të tjerë të prekur nga kriza botërore e përballueshmërisë së strehimit në zonat urbane.
Këto nuk janë thjesht çështje morale. Dështimi i qeverive në luftimin thelbësor të sëmundjeve shoqërore është, përveç të tjerash, një pengesë madhore që qytetet të bëhen miqësore ndaj mjedisit dhe njësi të menaxhimit efikas të burimeve.
Nga ana tjetër nuk duhet të heqim dorë nga konsideratat estetike në kërkimin e drejtësisë. Një arkitekturë e ndërgjegjshme për shoqërinë nuk ka nevojë të kthehet në kube të ngurta betoni ose, në anën e kundërt të spektrit, në urbanizim të llojit të “Fundit të historisë” që mbrohet nga disa tradicionalistë. Ende mund të kemi estetikë radikale. Ende mund të kemi një mozaik të trazuar stilesh dhe strukturash.
Qëllim është krijimi i hapësirave dhe qyteteve përfshirës dhe të bukur që punojnë për të mirën e krejt rezidentëve të tyre. Thuajse kushdo bie dakord se Stacioni i Madh Qendror (qyteti i Nju Jorkut) është një ndërtesë madhështore; e njëjta gjë vlen edhe për Bibliotekën Publike të Nju Jorkut –miliona njujorkezë të thjeshtë i përdorin ato çdo vit.
Pak vite më parë Frank Gehry habiti një gazetar spanjoll që vuri në pikëpyetje funksionalitetin e një prej ndërtesave të tij duke i thënë: “Në botën ku jetojmë 98 për qind e asaj që ndërtohet dhe dizenjohet sot janë një mut i vërtetë.”
Në atë mut është e destinuar të jetojë 98 për qind nga ne. Gehry dhe Hadid-i dhe starkitetkë të tjerë krijojnë arkitekturë për 2-përqindëshin tjetër.
Janë ata që jetojnë në apartamente disamilionëshe; që munden të shohin brendësinë e operave; që shijojnë suitat e zyrave të institucioneve elitare apo i hipin avionit për në kryeqendrën e radhës kulturore globale në kërkim të emocioneve arkitekturore.
Na duhen më pak Gehry, Hadid-ë, më pak egotekturë e fryrë. Na duhet më shumë mut, më shumë mut i bukur për ne të tjerët.
E përktheu Nebih Bushaj
Botuar më 2016 në revistën Jacobin
Imazhi: Banesa sociale të projektuara nga Alejandro Aravena
[1] Çmimi më i lartë në fushën e arkitekturës, i njohur edhe si “Nobeli i arkitekturës”.
[2] Arkitektë me nam.
[3] Masmedia shumëkombëshe.
[4] Televizioni publik i Kinës.
