/Frenklin Elini/
Historia – në kuptimin e një procesi gjithëpërfshirës, relativisht e kushtëzuar nga logjika e një ligjësie objektive – e ka shoqëruar njerëzimin në çdo hap të tij si shprehje e marrëdhënies dialektike mes ligjeve të pashkruara dhe praktikës transformuese njerëzore. Nga ana tjetër, njerëzimi i ka dhënë jetë dhe zë historisë prej shekujsh. George Novack-u, në librin “Të kuptuarit e historisë”, shkruan se sensi historik është parakusht për një shkencë të historisë. Megjithatë sensi i historisë në vetvete nuk është dhunti e lindur, por aftësi e kultivuar, rezultat i përpjekjeve të njeriut fillimisht për të mbijetuar, më pas për të kuptuar e në fund për të ushtruar ndikimin e tij në mënyrë të ndërgjegjshme mbi natyrën, e cila shpesh vepron si armiku e herë si aleati më i madh i vetë njeriut.
Pra sensi historik, ose vetëdija e njeriut mbi aktivitetin e tij në raport me shoqërinë dhe realitetin ekzistues, rritet në mënyrë të njëtrajtshme me ndikimin e njeriut mbi natyrën. Për aq kohë sa marrëdhënia e njeriut me natyrën është dialektike, e tillë do të jetë dhe marrëdhënia e tij me historinë.
Ndryshe nga ç’ndodh rëndom në ditët e sotme – reduktimi i historisë në analizë të ngurtë empirike ose fragmentimi i saj në histori të artit, histori të modës, histori të vdekjes e kështu me radhë – historia duhet vështruar edhe filozofikisht në totalitetin e saj, si e vetmja mënyrë për të kuptuar shkaqet, pasojat dhe dinamikat e kalimit nga njëra fazë e organizimit shoqëror në tjetrën. Mbi të gjitha, historia duhet vështruar filozofikisht si një mjet për të depërtuar në të shkuarën, vështruar në mënyrë kritike të tashmen dhe luftuar në emër të së ardhmes.
Askund më shumë se në traditën marksiste të interpretimit të historisë nuk është arritur uniteti mes studimit intelektual dhe praktikës transformuese njerëzore. Sipas Antonio Labriola-s, ndër më të dalluarit e interpretimit marksist mbi historinë: “Ashtu si vetë njerëzit, jo për shkak të dëshirës, por të detyruar nga nevoja plotësojnë fillimisht nevojat e tyre elementare, plotësimi i të cilave si pasojë sjell në jetë nevoja të tjera për t’u plotësuar, dhe si nevojë e plotësimit të dëshirave të tyre, cilatdo qofshin këto, njerëzit krijojnë dhe përdorin mjete dhe mënyra ndërveprimi mes tyre – materializmi i interpretimit të historisë nuk është gjë tjetër veç një përpjekje për të rikonstruktuar metodën e zbulimit të zanafillës dhe kompleksitetit të jetës sociale të shtrirë në kohë.” – (Labriola, Ese mbi konceptimin materialist të historisë.)
Megjithatë, në fjalët e Novack-ut, ndjekësit e materializmit historik nuk do të ishin besnikë ndaj parimeve të tyre nëse nuk do e shihnin këtë metodë si rezultatin e një procesi kompleks, kontradiktor, madje të tejzgjatur. Konkretisht, ndërmjet Marksit dhe Hegelit, dy mendimtarëve më kurajozë dhe origjinalë të kohëve të tyre, shtrihen kontradiktat e ardhjes në jetë të një sistemi i cili premtoi barazi e në të njëjtën kohë shkaktoi plagë sociale në masë të padëgjuar më parë: shoqëria kapitaliste.
Sipas Hegelit, i gjithë progresi historik është rrugëtim i takimit mes racionalitetit të strukturave shoqërore dhe aftësisë njerëzore për t’i kuptuar këto struktura, kultivimit të arsyes dhe aftësisë ndijuese. Historia ishte shfaqja e arsyes përballë ndërgjegjes njerëzore. E vërteta gjendet në procesin e ndryshimit dhe për shkak të ndryshimit si forcë lëvizëse e historisë, gjithçka është e ndërlidhur dhe ky totalitet është në një gjendje të vazhdueshme ndryshimi.
Pra historia duhet kuptuar si një proces i vazhdueshëm ndryshimi, ndërkohë që vetë ndryshimi është rezultat i kontradiktave të brendshme të shoqërisë. Progresi vjen i shoqëruar me ashpërsimin e kontradiktave. Prandaj Hegeli shkruante se “Historia e botës nuk është teatër i lumturisë. Periudhat e lumturisë janë faqe boshe në të sepse të tilla periudha harmonie nënkuptojnë zbutjen e ndikimit të antitezës.”
Megjithatë, sipas Hegelit, kontradikta thelbësore gjendej në dy format e ndryshme të ndërgjegjes njerëzore, ndërsa fenomenet që kushtëzojnë jetën shoqërore, institucionet, moralin, besimet etj. Hegeli i sheh si trupëzim të një momenti të caktuar të zhvillimit të arsyes. Nga të tilla pohime dalim në përfundimin e gabuar që realiteti është produkt i ideve – në rastin e Hegelit i vetë Idesë Absolute, Shpirtit Absolut, ose ndryshe një forme më filozofike dhe racionale të Zotit. Të gjitha kontradiktat do të zgjidhen pashmangshmërisht në sintezën e Shpirtit Absolut, i cili e sheh krejt historinë e njerëzimit si procesin e zhvillimit të tij. Ndërkohë që shoqëria avancon drejt formës së saj absolute, drejt unitetit, ajo mbart të gjitha aspektet pozitive të së kaluarës, duke i integruar në formën e saj të re. E tëra është e vërteta, por e vërteta nuk është vetëm dhe thjesht produkti final i zhvillimit historik, por i gjithë procesi i integrimit të pjesëve në të tërën nëpërmjet ndryshimit dhe konfliktit.
Në analizë të fundit, historia ishte rrugëtimi i Shpirtit, thënë ndryshe totaliteti i akumuluar i dijes njerëzore, drejt shfaqjes përfundimtare të tij, si pasojë e zgjidhjes së kontradiktave të trupëzuara në shoqëritë e ndryshme, të cilat mohojnë tëhuajësimin e tyre nga natyra për t’u afruar me shpirtëroren .
Sipas John Rees-it, në veprën e tij “Algjebra e revolucionit”, për Hegelin, Shpirti Absolut ishte zëvendësuesi i klasës borgjeze gjermane, e paaftë për të kryer revolucionin e saj në botën materiale, duke e zhvilluar atë në botën e ideve. Për Hegelin, mendimi jo vetëm që mund ta njihte botën, por ishte forca e cila i jepte formë asaj. “Në fjalë të tjera, ndërkohë që nisemi për të vështruar rrugën që ndjek mendja për të njohur realitetin, në fund të rrugës zbulojmë se në fakt po dëshmonin mendjen teksa e ndërtonte realitetin.” – (Hegel, Logjika. )
Ironikisht, i gjithë botëkuptimi filozofik i Hegelit mbi interpretimin e historisë mbart në vetvete kontradiktën mes aspekteve revolucionare dhe atyre konservatore. Asokohe, metoda e tij dialektike ishte krijimi më origjinal dhe revolucionar i mendimit filozofik, ndërkohë idealizmi i tij absolut është pengesë e pakapërcyeshme për premisat pozitive të pohimit se gjithçka ndryshon, gjithçka është në lëvizje dhe njeriu në një moment të caktuar historik do të arrijë të mohojë mohimin, të tejkalojë tëhuajësimin e tij. Siç ishte Hegeli përfaqësues i një klase e cila, pasi përmbushi misionin e saj historik, nga forcë revolucionare u shndërrua në forcë konservatore, kontradiktë e shprehur në vetë sistemin e tij filozofik, përfaqësuesit e klasës së re, e cila gëzon potencialin për të zhdukur njëherë e përgjithmonë kontradiktën themelore mbi të cilën u ndërtua shoqëria e re kapitaliste, ishin Marksi dhe Engelsi.
Marksi dhe Engelsi ndanin me Hegelin mendimin se historia kishte ligjet e saj, ajo vihej në lëvizje nga ndryshimi dhe kontradiktat shtriheshin në zemër të çdo organizimi shoqëror. Por ndryshe nga Hegeli, për ta shkaku i ndryshimit nuk duhej kërkuar në betejat mistike të ideve absolute, por si pikënisje duhej marrë vetë njeriu dhe ndërveprimi i tij me natyrën me qëllim sigurimin e mbijetesës nëpërmjet punës së tij. Kontradiktat nuk janë përplasje e ideve të ndryshme mbi botën, por e kanë zanafillën në ekzistencën materiale. Puna është faktori vendimtar dallues mes njeriut dhe kafshëve të tjera. Ajo është gjithashtu arma më efikase e njeriut në përpjekjen e tij për të sunduar mbi natyrën. Me përmirësimin e mjeteve të punës, me rritjen e produktivitetit, marrëdhëniet shoqërore pësojnë ndryshime radikale, shpesh herë të papritura dhe të paimagjinueshme.
Nëpërmjet metodës së tyre materialiste, Marksi dhe Engelsi shpjeguan se si zhvillimi i forcave prodhuese sjell në jetë marrëdhënie të reja prodhimi dhe forma të reja të shoqërisë klasore. Sot e kësaj dite, pavarësisht përpjekjeve të panumërta për të luftuar dhe mohuar interpretimin materialist mbi historinë, askush nuk mundet të paraqesë një teori më shkencore dhe gjithëpërfshirëse mbi shkaqet e ndryshimit social. Çuditërisht po të njëjtët kritikë që shprehin me autoritetin e një perëndie greke se tradita marksiste ka vdekur, më pas i kushtojnë të gjithë jetën e tyre intelektuale kritikës ndaj kësaj tradite.
Prej Max Weber-it e tëhu, sociologë dhe filozofë të shkollave të ndryshme e kanë dënuar Marksin për determinizmin e tij të ngurtë ekonomik, nënvlerësimin e tij për autonominë e politikës dhe kulturës, si dhe këmbënguljen e tij mbi rëndësinë strategjike të klasës. Kjo historiografi është përpjekur të mohojë çdo nocion të një linje të përgjithshme të zhvillimit të procesit historik dhe ka sulmuar idenë se ekziston një përbashkësi klasore mes Revolucionit Francez dhe atij Anglez, madje ka mohuar edhe domosdoshmërinë historike të këtyre revolucioneve.
Determinizmi si mëkati i fundmë i Marksit është vënë në dukje, edhe pse në gjuhë më të moderuar, edhe nga e majta hegeliane.
John Molyneux-i, në shkrimin e tij “A është Marksizmi determinist?” bën dallimin midis determinizmit absolut dhe atij relativ. Me determinizëm absolut ai nënkupton qasjen sipas së cilës çdo ngjarje në historinë e universit, nga Big Bengu e deri në fund të kohërave, çdo veprim njerëzor – që nga shkrimi i “Kapitalit” deri te vendimi nëse do të zgjohem në mëngjes ose jo – është i pashmangshëm e nuk mund të ishte ndryshe nga ç’është. Argumenti pro determinizmit absolut është se çdo ngjarje apo veprim ka shkaqet e tij, të cilat kushtëzojnë tërësisht natyrën e këtij veprimi, ndërsa këto shkaqe janë të kushtëzuara nga shkaqe të mëparshme. “Pra çdo ngjarje ose veprim partikular është pjesë përbërëse e një zinxhiri kompleks dhe tërësisht të pashmangshëm shkaqesh dhe me zanafillë në singularitetin e një pikënisjeje të çfarëdoshme të universit.” (John Molyneux). Sipas tij, një aspekt pozitiv i determinizmit absolut është fakti që si pikënisje për shkakun e çdo fenomeni merr ekzistencën materiale të tij. Nga ana tjetër, nga pikëpamja ideologjike determinizmi absolut u përdor nga e majta në momente krize të lëvizjes të klasës punëtore për të treguar se historia ishte në krahun e tyre.
Megjithatë vërtetësia e çdo teorie duhet testuar nga uniteti i saj me praktikën. Në përditshmërinë tonë, determinizmi absolut është praktikisht i pamundur. Në kritikën ndaj materializmit mekanik të Fojerbahut, Marksi vinte në dukje se njeriu nuk e vuante pasivisht diktatin e materiales mbi të, por nëpërmjet veprimtarisë praktike të tij, nëpërmjet punës, gjithashtu ndikonte mbi natyrën. “E meta kryesore e gjithë materializmit të mëparshëm – duke përfshirë dhe atë të Fojerbahut – është, se sendi, realiteti, ndjeshmëria merret vetëm me formën e objektit, ose në formën e soditjes, dhe jo si veprimtari e ndjeshme njerëzore, si praktikë, jo në mënyrë subjektive.” – (Marks, Teza mbi Fojerbahun)
Ndërkaq, determinizmi relativ – ideja se aspekte të zhvillimit historik kushtëzohen nga ligjet e saj, ndërkohë që në momente të caktuara është pikërisht veprimi njerëzor, subjekti, ai që i jep rrjedhë historisë, gjithmonë brenda kornizave të lejuara nga kjo e fundit – mundëson vështrimin e procesit historik si një totalitet dhe i jep rrugë analizimit të historisë mbi baza shkencore. Vështrimi mekanik i historisë nënkupton që ndryshimet në mënyrat e sigurimit të mbijetesës sjellin marrëdhënie të reja shoqërore, të cilat automatikisht zëvendësojnë marrëdhëniet e vjetra. I tillë shpjegim mekanik mbi procesin historik u shndërrua në dogmën zyrtare të interpretimit stalinist të Marksit. Ndërkohë që për Marksin dhe Engelsin, përplasja mes forcave të reja të prodhimit dhe marrëdhënieve ekzistuese shoqërore në fuqi ishte pikënisje e ndryshimit social dhe përfundimi i kësaj beteje kushtëzohej nga një sërë faktorësh subjektivë. Siç shkruan Trocki në shkrimet e tij të hershme mbi revolucionin permanent: “Proletariati rritet në numra dhe në fuqi së bashku me kapitalizmin. Në këtë këndvështrim, zhvillimi i kapitalizmit është njëkohësisht edhe avancimi i proletariatit drejt marrjes së pushtetit. Por dita dhe ora e saktë e kalimit të pushtetit në duart e proletariatit nuk varet vetëm nga gjendja e zhvillimit të forcave të prodhimit, por edhe nga gjendja e luftës klasore, nga situata internacionale dhe në fund nga një mori faktorësh subjektivë si tradita, iniciativa dhe gatishmëria e punëtorëve për të luftuar”. (Trocki, Rezultate dhe perspektiva). Pra ndryshimi ose konflikti fillon në të ashtuquajturën bazë ekonomike (kombinimi i forcave dhe marrëdhënieve të prodhimit), por përfundimi ndikohet drejtpërdrejt nga një sërë faktorësh që i përkasin superstrukturës (tërësia e institucioneve, ideologjia, kultura, normat etj.) Megjithatë procesit të ndryshimit nis pikërisht kur forcat e prodhimit avancojnë deri ku përplasen me marrëdhëniet ekzistuese në prodhim. Prandaj ndër diskutimet më domethënëse mbi vërtetësinë e interpretimit materialist mbi historinë është ai mbi forcat e prodhimit. A janë forcat e prodhimit tërësia e mjeteve teknologjike në funksion të shoqërisë apo në to përfshihet edhe vetë fuqia punëtore e prodhimtarëve?
Makineritë dhe mjetet e tjera të punës nuk mund të vihen në përdorim nëse punëtori nuk ushtron fuqinë e tij të punës mbi to. Për më tepër, ushtrimi i fuqisë së punës nga prodhuesi është parakusht për krijimin e mëvonshëm të mjeteve dhe teknologjisë së punës. Në krijimin e mjeteve të punës, nevojitet edhe një farë dijeje shkencore, meqenëse me rritjen e prodhimit rritet edhe nevoja për të sofistikuar teknologjinë prodhuese. Pra me forca të prodhimit nuk duhet kuptuar thjesht bashkësia e mjeteve dhe teknologjisë prodhuese, por tërësia e kapacitetit prodhues që gëzon një shoqëri, përfshirë këtu vetë punëtorët. Thënë kjo, ndryshimi në forcat e prodhimit nënkupton ndryshim edhe në radhët e klasës punëtore – pra të subjektit. Kështu interpretimi materialisti historisë largohet nga determinizmi teknologjik dhe nga skema matematikore mbi progresin historik, të shndërruar në dogmë gjatë periudhës staliniste. Eksperienca historike ka treguar se zhvillimi i forcave të prodhimit nuk mjafton për të përcaktuar kalimin nga një mënyrë prodhimi në tjetrën. Ky zhvillim do të duhej të shoqërohej me përmbysjen e klasës sunduese nga klasa për të cilën ardhja në pushtet do të nënkuptonte krijimin e një mënyre të re superiore të prodhimit dhe organizmit shoqëror.
Në të tillë formë merr kuptim pohimi se historia e deritanishme është histori e luftës së klasave. Konflikti mes klasash vjen si pasojë e përvetësimit të mbiprodhimit ose mbivlerës që prodhojnë punëtorët prej klasës që zotëron mjetet e prodhimit.“Ekziston një konflikt objektiv interesash ndërmjet klasave, andaj kapitalistët të detyruar nga konkurrenca përpiqen gjithmonë të ulin pagat, të zgjasin orët e punës dhe të rrisin prodhimin, ndërkohë punëtorët të shtyrë nga nevojat natyrore dhe ato të kultivuara nga jeta shoqërore luftojnë për t’i bërë ballë avancimit kapitalist. Lufta klasore nuk është diçka e krijuar e shpikur apo e sjellë në ekzistencë nga Marksi dhe marksistët , por një veçori e kushtëzuar ekonomikisht dhe e pashmangshme e sistemit kapitalist.“ – (John Molyneux, Is Marxism Deterministic?)
Të thuash se historia e deritanishme është histori e luftës klasore nuk po flet për një proces të përfunduar në kohë e të kornizuar në të shkuarën, por për një proces që vazhdon ende të ndodhë. Në këtë rast historia, e kuptuar nga këndvështrimi materialist, luan rol të dyfishtë. Fillimisht nxjerr në pah luftën klasore, pra zhvatjen e klasës prodhuese nga produktet dhe të mirat që ajo prodhon; nga ana tjetër mundëson që të hedhim sytë drejt një tjetër shoqërie, si fazë e nevojshme , objektivisht e mundshme, por jo e pashmangshme e zhvillimit historik. Megjithatë të kritikosh të tashmen në emër të së ardhmes potenciale nga rehatia e kullave të fildishta do të thotë të kthehesh pas në kohë në pozitat e idealizmit voluntarist. Në të njëjtën mënyrë si kontradiktat në ide e kanë zanafillën në kontradiktat materiale, ashtu edhe beteja ideologjike duhet shndërruar në veprimtari praktike. Mobilizimi politik nuk është reflektim pasiv dhe pasojë automatike e përparimit të forcave të prodhimit, por faktor vendimtar i cili përcakton fituesin apo humbësin e betejës mes forcave që luftojnë për të ardhmen e shoqërisë. Të kuptuarit e historisë në mënyrën e duhur shndërrohet në mjet të luftës politike. Në parathënien e librit “Historia e Revolucionit Rus” Leon Trocki shkruan: “Në të tilla çaste kritike, kur rendi i vjetër bëhet i padurueshëm për masat, barrierat që deri më tani i privonin pjesëmarrjen politike thyhen dhunshëm, përfaqësuesit e hershëm të tyre flaken tutje dhe vetë masat nëpërmjet veprimtarisë së tyre krijojnë bazën e një rendi të ri shoqëror. A është e mirë apo e keqe mënyra ua lëmë moralistëve për ta gjykuar. Ne do të mjaftohemi me faktet siç na paraqiten nga rrjedha objektive e ngjarjeve. Historia e një revolucioni është mbi të gjitha historia e momentit kur masat vendosin të qeverisin vetë fatet e tyre.” Sot interpretimi materialist i historisë duket se na shtron përsëri pyetjen : “Kur masat të vendosin të marrin në dorë fatet e tyre, në cilën anë do të rreshtohesh?!” Përgjigja duhet dhënë duke pasur në mendje se nuk kemi asgjë për të humbur, por gjithë botën për të fituar.
Imazhi: Kurt Schwitters – Siegbild
Ky artikull është botuar nën licensën CCA 4.0 (Creative Commons Attribution 4.0 International License)
